تفاوت تشعیر با تذهیب

تفاوت تشعیر و تذهیب

تفاوت تذهیب با تشعیر

پیش از بیان تفاوت تذهیب با تشعیر ابتدا هر کدام را معرفی می کنیم. تاریخچه و نوع هنر را بیان نموده و سپس به بیان تفاوت های این دو هنر می پردازیم. زیرا قبل از اینکه تفاوتشان را بیان کنیم باید یک شناخت کلی و اجمالی از هر دو داشته باشیم در غیر این صورت بیان تفاوت ها کاری بیهوده و بی معنی خواهد بود.

هنر تذهیب

تذهیب کاری و کتاب آرایی یکی از بزرگ ترین و ظریف ترین هنرهای رایج در بین مسلمین است که بر مبنای ارتباط روحی و معنوی با پروردگاربرای نخستین بار در آرایش قرآن استفاده شد و هنرمندان ایرانی چنان با شوق و علاقه به این کار مبادرت ورزیدند که آن را نوعی عبادت به شمار می آوردند. آثار باقی مانده نه فقط هر بیننده ای را به وجد می آورد بلکه عمق ارادت و ایمان قلبی مذهب کاران ایرانی را نیز نشان می دهد.

تاریخچه تذهیب

هنر کتاب آرائی مربوط به زمان پیش از اسلام بوده است که می توان از کتاب ارژنگ یا ارتنگ مانی پیامبر نام برد و تاریخچه تذهیب به زمان پیش از اسلام یعنی زمان ساسانی می رسد. در قرون اولیه اسلامی ، مکروه بودن نقاشی و بی رغبتی نسبت به نقاشی موجب آن شد که هنرمندان و هنر دوستان به طرف تذهیب روی بیاورند و سپس هنر تذهیب در اختیار حکومتهای اسلامی قرار گرفت که برای زینت قرآن و به ترتیب استفاده برای فرامین حاکمان و عقد نامه اشراف و کتب هنری و تاریخی استفاده شد.

تذهیب
هنر تذهیب

قرآن قرن های 3 هجری قمری که از قدیمی ترین قرآن های تزئین شده اولیه اسلام است به دست مذهبان به نامی مثل ابن سقطی و استاد محمد آراسته شد. در قرن 4 تذهیب در قرآن های با خط کوفی و همچنین خطوط دیگری مثل نسخ و ثلث که تحریر شده بود در شماره صفحات و سر سوره ها و فهرست سوره ها و عدد آیات انجام می شد.

یکی از زیباترین قرآنهای موجود در موزه آستان قدس رضوی که متعلق به قرن های 5 و 6 می باشد به امضاء عثمان بن حسین بن ابوسهل وراق غزنوی است.

در قرن های 7 و 8 تذهیب تحول زیادی پیدا کرد. در دوره ایلخانیان به نهایت کمال ترقی خود در این زمان دست یافت و در زمان مغول استفاده از لاجورد و رنگهای سبز و قرمز به چشم می خورد.

تذهیب در زمان تیموری دوره اعتلای خود را گذراند و از آنجایی که پادشاهان تیموری مانند بای سنقر میرزا پسر شاهرخ مشوق هنر کتاب نویسی و کتاب آرائی بودند و از سراسر امپراتوری خود هنرمندان زیادی را در دارالعلم ، دربار و کتابخانه هرات جمع کردند. هنرمندانی مانند سید احمد نقاش ، خواجه علی مصور ، ملاّ علی مذهب ، غیاث الدین مذهب و محبعلی تبریزی از جمله آن هنرمندان می باشند. دوره پیشرفت تذهیب تا زمان صفویه ادامه داشت، یکی از خصوصیات تذهیب در این زمان استفاده از تعداد تقارن بالاتر در اشکال بوده. رنگهای به کار رفته در این زمان طلا ، لاجورد ، شنجرف ، سبز ، زرد و مشکی است. چند تن هنرمندان این زمان عبارتند از : عبدالوهاب شیرازی ، محمود مذهب، محمود اصفهانی ، مظفر علی تبریزی

مکاتب تذهیب

تذهیب، مانند نقاشی، مکتبها و دوره های خاصی دارد. چنانکه می توان درمورد مکاتب سلجوقی، بخارا، تیموری، صفوی و قاجار و شعب گوناگون هر مکتب صحبت کرد. برای نمونه، در مکتب تیموری ، شعبه های شیراز، تبریز، خراسان و … را می توان متمایز کرد و در اصل، تفاوت در رنگها، شیوه قرار گرفتن نقشها در یک صفحه تذهیب و تنظیم نقشها در مکتبهای گوناگون، عامل این تفاوت است. برای مثال، تذهیب در مکتب بخارا به راحتی از تذهیب در سایر مکتبها بازشناخته می شود. زیرا، در مکتب بخارا از رنگهای زنگار، شنگرف، سورنج و سیاه استفاده می شده است؛ در صورتی که در سایر مکتب ها، رنگها به این ترتیب به کار نمی رفته است.

می توان گفت تذهیبهای زمان های گوناگون، بیان کننده حالات و روحیات آن زمان ها هستند : تذهیب قرن چهارم ه.ق ساده و بی پیرایه، قرن های پنجم و ششم ه.ق متین و منسجم، قرن هشتم ه.ق پرشکوه ونیرومند و قرن های نهم و دهم ه.ق ظریف و تجملی می باشند.

بررسی آثار تذهیب شده در زمان های قدیم، بیانگر تاثیر فراوان هنر تذهیب ایران در سایر کشورها – هند، ترکیه عثمانی و کشورهای عربی- است. هنرمندانی که در اوایل زمان صفوی از ایران به هند رفتند، بنیانگذار مکتب نقاشی ایران و هند شدند و آثاری بزرگ از خود باقی گذاشتند. آثار باقی مانده از مکتب مغولی هند که در نوع خود بی نظیر است ، بیان گر این مطلب است که این مکتب تداوم مکتب نقاشی ایران و هند می باشد.

در ترکیه عثمانی،هنرمندان مذهّب خیلی ندرخشیدند و اگر این هنر در آن سرزمین رشدی کرد، به دلیل هنرمندان ایرانی بود که با مهاجرت به ترکیه عثمانی، بنیانگذار مکتب هنری در آن سرزمین شدند. در کشورهای عربی هم، به خاطر برگشت هنرمندان ایرانی از آن کشورها، هنر تذهیب اوج پیدا نکرد.

در واقع، هنر تذهیب ایران در جهان یکتاست. در اروپا، به نوعی از آذین و آرایش، تذهیب می گویند و تذهیب ایرانی را با آن قیاس می کنند؛ ولی تذهیب اروپایی با تذهیب به روش ایرانی، به طور کلی، تفاوت دارد. آذینهای تذهیب اروپایی از ساقه ی درختی مثل مو و برگهای رنگین تشکیل شده می باشد و در کنار آنها، گاهی پرندگان، حیوانها، صورتهای گوناگون انسان و مناظر طبیعی به چشم می خورد.

هنر تشعیر

تشعیر، نقش هایی از 1 یا 2 رنگ است که در حاشیه و سرفصل های بعضی از کتاب ها و در و دیوار و پرده ها و فضاهای موجود در مجلس سازی ها و پرده های نقاشی ایرانی کشیده می شود و در جلدسازی و قلمدان سازی و قلم زنی بر روی فلز و نیز خطاطی مشاهده شده است . تشعیر از شَعْر (مو) گرفته شده است و به نقوش خیلی ریز از گیاه و پرنده و درخت گفته می شود. در واقع تشعیر نوعی تزئین نسخ خطی است که در حاشیه نسخ یا مرقعات، معمولا با 1 یا 2 و حتی با 3 رنگ طلا انجام می شود. از آنجا که طراحی تشعیر که در اصل طراحی حیوانات و منظره و انواع واقسام آن است، معمولا با طلا و باقلم موهای خیلی ظریف انجام می شده است، ظرافت خطوط را به مو تشبیه کرده اند. تشعیر به همراه تذهیب، برای تزئین حواشی بزرگتر در کتاب های خطی، شاید تحت تأثیر نقاشی چینی، از زمان تیموریان در ایران رایج شد. طرح ها و نگاره های غالب در ایجاد تشعیر، بیشتر صخره سنگ ها،حرکات ابر و باد، درختان متنوع،حیوانات خیالی و افسانه ای مثل سیمرغ واژدها، حیوانات وحشی در حال جست و خیز، پرندگان و حیوانات کوچک با قلم اندازی های استادان و استفاده بی دریغ از طلای ناب می باشد. نامگذاری انواع تشعیر بیشتر بر اساس شیوه ها و فنون و جایگاه ارائه آن می باشد.

سرویس کامل سماور تشعیر
سرویس کامل سماور تشعیر

تشعیر 2 بخش دارد :

  • تشعیر گیاهی یا تشعیر گل و بوته
  • تشعیر وحوش.
  1. در تشعیر گیاهی، تصاویر بر بالا و پایین برگ ها و گل ها به زر یا رنگ های سفید یا آبی یا مایه اصلی و ته رنگ لاجورد یا سیاه یا گِل ماشی و مانند آن، بر حواشی کتاب ها کشیده می شود. در آرایه های تزئینی قرآن کریم و جلد آن، علاوه بر تذهیب، فقط از این نوع تشعیر استفاده می شود.
  2. در تشعیر وحوش که شامل دو نوع “نخجیری ” و “گرفت و گیر” است، طرح کلی تصاویر و نقش های انواع پرندگان و جانوران زمینی و دریایی و اساطیری در ترکیب های ویژه متناسب با موضوع اصلی کتاب با کمترین رنگ و به صورت نمادین به وجود می آید. همچنین تصاویری از آسمان و ابرها و ستیغ کوهها و صخره ها در تشعیر دیده می شود.

پیشینه تشعیر

تشعیر ساخت و پرداخت حاشیه قاب تصویر یا متن می باشد که در دیوان و کتب خطی ایرانی دارای پیشینه ای زیاد است. هنر تشعیرسازی یا تشعیراندازی از حدود قرن 9 هجری قمری در کتب خطی به چشم می خورد ولی در قرن های قبل تر هم شکل های گوناگون تزیین به کار می رفته است. در باورهای مذهبی، حتی پیش از پیدایش ادیان رسمی که دارای کتابت بوده اند، غالبا نمادهای حیوانی و گاه ترکیب هایی از انسان و حیوان، وجود داشته است. به همین دلیل، نقش های جانوران از زمانی که انسان اولیه آثار هنری خود را به وجود آورده است دیده می شود. از زمان ساسانیان، آثار هنری زیادی از تشعیرسازی در زمینه های گوناگون صنایع دستی و معماری باقی مانده است. نقش های خیلی زیبایی در بشقاب ها، ساغرها، و حتی بافته های آن زمان دیده می شود که معمولا دارای شکل های جانوران مختلف می باشد.

سنگاب تشعیر
سنگاب تشعیر

بعد از ورود اسلام به ایران، سلسله های ایرانی مداوم سعی در ترویج و پیشرفت فرهنگ و هنر ایرانی داشته اند. در زمان سلجوقیان، هنر رونق زیادی داشت و هنرمندان مورد توجه و احترام بودند. در این دوران، هنرهای معماری، فلزکاری، نقاشی، تذهیب، تشعیر، صحافی و سایر هنرهای مربوط به کتاب آرایی رونق کامل داشت.

در اوایل دوره ی تیموریان، تمایل به، به کاربردن از نقش های طبیعی گیاهی در کتاب آرایی و تزیین بعضی از نسخ خطی مشهود است و از همین زمان به بعد، رفته رفته تشعیرهایی زیبا با رنگ آمیزی های جذاب به وجود آمد. شاید این تشعیرها را بتوان کامل ترین روش آرایش کتاب محسوب کرد.

تشعیر اساساً رابطه بین تذهیب و تصویر است. روش نوینی در تشعیر بعدها به وجود آمد که برای اولین مرتبه از تصویر انسان نیز در آراستن و تزیین استفاده شد. در زمان سلطان احمد جلایر به آثاری برمی خوریم که تصاویر انسان، فرشتگان، و جانوران توأماً به کار رفته است.

کمی قبل از شروع زمان سلطنت شاه طهماسب اول صفوی، همه صفحه با طرح ها و نقوش طلایی آراسته و تزیین می شد. در دوران او هنر تشعیر اندازی رواج خاصی یافت و متن یا موضوعات آن را مناظری همراه با نقوش انسان و حیوانات تشکیل می داد که معمولا با مایه رنگ های گوناگون طلایی نیز کار می شده است.

تفاوت تشعیر و تذهیب

تفاوتی که تذهیب با تشعیر دارد در این است که در تشعیر به جای به کار بردن نقوش اسلیمی و هندسی، نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی طراحی می شود و البته از آنجایی که تشعیر مشتقی از کلمه مَشعر به معنی مو است ،ز این جهت در فضای میانی نقوش انسانی، حیوانی و گیاهی به کار رفته در این هنر با خطوطی منحنی به باریکی یک تار مو هم مواجهیم که با پیچش های خاص خود حاصل چرخش قلمو، اجرا می شوند. البته تشعیر بیشتر در حاشیه سازی و تزئینات آثار تصویری و نگارگری و خط نوشته هایی مانند اشعار و کلمات قصار به کار می رود و همانطور که اشاره شد در زمینه تزئین صفحات قرآنی بیشتر تذهیب به کار می رود.

شیرینی خوری تشعیر
شیرینی خوری تشعیر
4.4/5 - (7 امتیاز)

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *