انواع طرح در تشعیر

در این مطلب می خواهیم انواع طرح تشعیر را تا حدودی بررسی کنیم. سند دقیقی برای آغاز و ظهور این هنر در زمان خاص یا شروع آن با هنرمند خاصی وجود ندارد. شاید بتوانیم این نقوش را را به زمان مانی نسبت دهیم.

معنی تشعیر

تشعیر از کلمه تَشَعَر به معنی مو است که یا به موی انسان یا موی حیوان برمی گردد. در اصل در هنر نگارگری به آن گروه از نقاشی‌هایی می گویند، که با حرکات ماهرانه قلم‌مو به دست هنرمند، نقشی به وجود آمده که دارای تندی و کندی‌های متناسب بوده و با خیال پردازی‌های هنرمند شکل های نابی را به وجود می آورد.

اسناد و مدارک مربوط به تشعیر، در موزه چهلستون اصفهان،  موزه رضا عباسی تهران، کاخ موزه گلستان تهران، موزه هنرهای اسلامی تهران، کتابخانه و موزه ملک تهران، توپ قاپی ترکیه در بخش هنرهای ایرانی وجود دارد.

طراحی تشعیر بر روی سفال، پارچه، کتاب در کشورهایی مانند هندوستان، ترکیه، چین و ژاپن هم خیلی دیده شده و برخی از کشورهای حاشیه شمالی ایران مانند تاجیکستان، ترکمنستان هم نمونه های دیگری می باشد ولی مورد کتابت بیش‌تر در ترکیه و هندوستان وجود دارد.

طرح های هنرتشعیر

در تشعیر غالبا گل و بوته، برگ و درخت، سنگ‌ها، کوه، ابر، صخره‌ها، پرندگان و حیواناتی مانند اسب، آهو، ببر، شیر، خرس، شتر مرغ، گرگ، خرگوش و … همچنین حیوانات افسانه‌ای مثل اژدها و سیمرغ به کار می رود. اگر در این نوع طراحی حیوان یا پرنده‌ای در حال نزاع و درگیری نشان داده شود به این نوع طراحی گرفت و گیر گفته می شود.

هنر تشعیر روی ظروف و محصولات فلزی و مسی را می توان زیرمجموعه ای از هنر میناکاری یا پرداز دانست.

روش های اجرای طرح تشعیر

• یک نمونه از تشعیرهای ارزشمند مربوط به استاد محمد سیاه قلم است، که معمولا تک رنگ (جسمی ـ روحی) است. در این روش اجرا، رنگ جسمی را به‌ صورت لک و خیلی کم رنگ بر روی طرح گذاشته، سپس با رنگ روحی اطراف طرح را قلمگیری کرده و از تندی و کندی قلم مو برای افزایش حجم بهره می برند و یا برای حجم دادن بهتر از نقطه پرداز استفاده میکنند.
• بعضی مواقع به ‌صورت سیاه قلم با کمی رنگ مایه و به‌ صورت پرداز در تیرگی‌ها و سایه‌ها کار می‌شود که نمونه‌های بدیع این روش در موزه رضا عباسی تهران، اثر استاد کمال الدین بهزاد است که صحنه تعقیب و گریز شترمرغ و شیر را به تصویر کشیده است. این کار با طلا و بر زمینه کاغذ آبی رنگ است.
• سایر روش ها در ادامه ی مطلب بیان شده است.

ولی در قدیم هنرشناسان، شیوه‌های رسم تشعیر را به دو شکل تقسیم بندی کردند که عبارتند از :

روش الوان و روش مطلا.

 بعضی مواقع در اجرای طرح تشعیر داخل طرح را رنگ کم مایه می‌زنند و سپس اطراف آن را قلمگیری طلایی می‌کنند. این نوع طراحی تشعیر را انگ نام گذاشته اند .این عمل را می‌توان برعکس هم انجام داد که از صنعت عکس در نقاشی استفاده می‌شود.

اصطلاحاتی رایج در تشعیر :

• کندی: ضخامت خط.
• تندی: نازکی خط.
• گرفت و گیر: جنگ دو حیوان با هم.
• داغی: لکه‌هایی که در انتهای خطوط گذاشته می‌شود.

نمونه‌های عالی این نوع هنر که در جهان بی مثال است، در قطعات مرقع گلشن است. از این نوعِ طراحی از سفال‌های لعابدار، پارچه، فرش، جلد کتاب و قلمدان استفاده می‌شده‌است ولی بی مانندترین نوع اجرای تشعیر در مرقعات دیده می شود.

بعد از مرقعات، جلدهای ضربی و لاکی روغنی نمونه‌های زیبای هنر تشعیر را دارند، که در کتاب گلستان هنر اثر مولانا میرک اصفهانی به چند نمونه از این نوع جلدها اشاره کرده با این مضمون :

(… استاد قوام الدین مجلّد تبریزی در صحافی و هنرهای جلد سازی بغایت اشتهار داشت و صمیمیت شهرت او به هرات رسیده بود. بایسنقر میرزا او را از تبریز به هرات آورده و در کتابخانه گماشت و مورد توجه ساخت. وی در صحافی انواع هنرنمایی می‌فرمود، از جمله معرق را که تا آن عهد نبود ابداع کرد، معرق‌سازی نخست به اصطلاح آن روز منبت در جلد خوانده می‌شد و آنگاه در انکارا استادان هنرها ظاهر ساختند. تا آن‌که در زمان شاه طهماسب به کمال رسید و روی جلد را ضربی طلاپوش کرده و پشت آن را معرق می‌ساختند. مولانا میرک اصفهانی در آن کار تجددی ظاهر ساخت و روی جلد را به‌جای ضربی یا ضربی طلاپوش، که دارای انواع نقوش اسلیمی، ختایی و یا تشعیر برجسته بود، بوم مشکی کرده تشعیر می‌ساخت. تشعیر روغنی روی جلدهای کار میرک شامل گل و بوته، درخت، باغ و صحرا، جانورسازی چون سیمرغ و اژدها در حال گرفت و گیر، آهو در حال گریز و پرندگان زیبا در هوا بود، این طرز کار را شیوه آقا میرکی   می‌گفتند و بسیار مستحسن و زیبا جلوه می‌نمود . متاسفانه اواخر عهد صفویه شیوه آقامیرکی متروک گردید…)

نگارنده در جای دیگر از تشعیر به جانورسازی اشاره نموده و در بیان روش اجرای آن این شعر را می بینیم :

 

کنـی گـار جـانـور سـازی اراده                    زگلگون تـصرّف شـو پیاده

 

بیک سو از طریق بیش و کم باش                 براه پیروی ثابت قدم باش

 

زراه و رسـم استادان مـکش پـای                  بـه آییـن تـتبع راه پیـمای

 

مران صاحب روش از صد یکی را                  بـجو آئیـن آقـا مـیرکی را

 

مـبادا ای دُر دریـای حـیـرت                  نـدانـی جـانور سـازی زصورت

 

بـگویـم جـانـور سازی کـدامـت                   چه سان وچند و هر یک را چه نامت

 

یکـی سیمـرغ دیـگر همت از در                  هژبر و گاو و گنج است ای برادر

 

ولی معلوم این فن برسه قـسمت                   گرفت و گیر چشمش نام و اسمست

 

شوی چون بر گرفت و گیر راغب                   در ین وادی سه چیزت هست واجب

 

زسستی جـانورهـا دور بـایـد                   ستـون دست و پـا پـر زور باید

 

شوی گر از دو جنگی نـقش پـرداز                نـبایـد بـر تـن هـم پنـجه انـداز

 

مـبادا پـنجـه بـی بیـکار باشد              در آن صورت مـگر نـاچـار بـاشد

 

مـکرر ساختـن هـم نیست مـرغوب             ولی غـیر مـکرر هـست مـطلوب

 

مـکرر گـرچـه سـحرآمیز بـاشد             طبـیعت را مـلال انـگیـز بـاشـد

 

وسایل هنر تشعیر

بیشترین وسایلی که در هنر تشعیر استفاده می شود ،طلاست. در بعضی از کارها دیده شده که هنرمند اول حاشیه طرح را طراحی نموده و غیر از نقاط مورد نظر را که طرح حیوان یا پرنده و یا گیاهان می‌باشد را با ماده ای چسبناک به نام انگم می‌پوشاند. سپس به روش های گوناگون افشان می‌کند. برای مثال افشان غبار یا افشان موری؛ معمول‌ترین افشان‌ها برای تشعیر، افشان غبار می‌باشد که بعد از آماده سازی زمینه، پودر طلا را به روی صفحه می‌پاشند و بعد از انجام مرحله افشان شروع به ساخت و ساز و قلمگیری حیوانات و مناظر می کنند. برای زیبا تر نشان دادن هنر تشعیر، این توانمندی هنرمند است که از تندی و کندی قلم برای به وجود آوردن سایه‌ها و دوری و نزدیکی جزییات بهره ببرد.

 

• تشعیر گاهی اوقات نیز، بر روی بوم‌های تیره کار می‌شود. به این صورت که، اول زمینه بوم اصلی را با یک رنگ تیره مثل مشکی یا لاجورد یا قرمز شنگرف می‌پوشانند، بعد از آن زمینه را روغن زده و می‌گذارند تا خنک شود. پس از آن طرح تشعیر را بر روی زمینه روغن خورده پیاده می‌کنند و با طلا کل طرح را قلمگیری می نمایند. در این روش اجرا هم مهارت هنرمند در قلمگیری، ایجاد تندی و کندی بسیار اهمیت دارد. بعد از تمام شدن کار کل کار را مجددا چندین مرتبه روغن می‌زنند.

 

• یکی دیگر از روش های رایج در اجرای تشعیر، که غالبا در حاشیه مینیاتور‌ها می‌آید، به این صورت است که هنرمند بخش هایی از طرح را کاملا خالی گذاشته و بقیه را با طلا کار می‌کند، یعنی بخش های طلایی را کاملا ساخت و ساز و قلمگیری می نماید. رای مثال یک طرح پرنده یا حیوان دیگر را کار نمی‌کند. بعد از پایان کار آن بخش های خالی را رنگ گذاشته و با آبرنگ شروع به ساخت و ساز می کند. در آخر کار، پرنده‌های رنگی بر زمینه طلا خیلی درخشان هستند.

 

• روش دیگری این است که اول جلدهای چرمی را طلا پوش کنند، یعنی یک صفحه ورق طلا بر روی جلد چسبانده و بعد از آن قالب‌های برنجی را که طرح بر روی آن‌ها حکاکی شده، را داغ کرده و بر صفحه طلا بکوبند و طرح تشعیر به زمینه چرم طلا شده نقش می‌اندازد، که در نوع خود خیلی نفیس است.

هنر تشعیر برروی کاسه‌های سفالی هم کار شده‌است. در خیلی از کاسه‌ و بشقاب‌های سفالی، طرح‌های زیبای گرفت و گیر یا پرندگان، درختان، پرندگان، ماهی و … زینت بخش کاسه‌های لعاب حوزه سفالی است.

مهم ترین ابزار تشعیر

اصلی ترین ابزار برای خلق این هنر کاغذ، زمینه کار یا بوم کار است که لازم است بوم پیش از شروع کار آماده شود. در نقاشی‌های سنتی ایران بوم کار همیشه پیش از اجرا آماده سازی می‌باشد. یعنی کاغذ حتما رنگ می‌شده و آهار مهره می‌خورد، سپس هنرمند آغاز به کار کرده است. کاغذ غالبا با پوست گردو، زعفران، حنا و … رنگ می‌شده، سپس بالعاب نشاسته یا کتیرا یا تخم خربزه لعاب می‌خورده. بعد با سنگ عقیق، مهره می‌شده و به‌صورت بومی، صاف، صیقلی و شفاف در می‌آمده‌است. برای طراحی نیاز به مداد سیاه و کاغذ پوستی هست که در قدیم بر روی پوست دل آهو طرح زده می‌شد و برای منتقل کردن طرح بر روی بوم اصلی نقاط مدنظر را سوراخ کرده و با گرده زغال طرح را برروی کاغذ منتقل می‌کردند. البته این نوع روش انتقال طرح مربوط به تازه کارهای این رشته‌ها بوده و استادان فی البداهه آغاز به طرح زدن بر روی کاغذ کرده و اجرا را شروع می‌کردند.

طلای 24 عیار پودر شده و رنگ‌های گیاهی و اندک رنگ‌های جسمی، بقیه لوازم مورد نیاز برای اجرای کار هستند و پیاده سازی این رنگ‌ها با قلم مویی که از موی حیواناتی مانند گربه، سمور، خوک و … تهیه می‌شده، ممکن بوده است.

خط کش برای اندازه‌گیری و ترلینگ هم برای جدول کشی استفاده می شده است. سریشم چسب مورد نیاز برای تعیین غلظت رنگ و طلا بوده و انگم هم چسب لازم برای صفحه کار است.

رنگ های تشعیر

در نقاشی سنتی ایرانی در اصطلاح رنگ‌های جسمی و رنگ‌های روحی استفاده می شده است که نیاز به توضیح بیش‌تر است.

رنگ‌های جسمی به رنگ‌هایی گفته می شود، که از مواد معدنی مانند گل اخرا، لاجورد، گل ماشی و … درست می‌شود و رنگ غلیظ جسمی ایجاد می‌کند. امروزه به‌جای استفاده از رنگ‌های جسمی، از رنگ‌های گواش استفاده می‌شود. رنگ‌های روحی به آن گروه از رنگ‌ها گفته می‌شود، که از عصاره گیاهان گرفته می شده است، مانند رنگ زعفران، رنگ پوست گردو، رنگ پوست پیاز و … امروز به‌جای این نوع رنگ‌ها، رنگ‌های آبرنگ به کار می رود.

 هنر تشعیر متعلق به مکان خاصی نیست. در ایران غالبا در نقاطی کار می‌شده، که صنعت کاغذ سازی و کتاب آرایی ایج بوده است و غالبا این هنر هم همسو با کتاب آرایی ایران رشد می‌کرده و هرگاه تجمع هنرمندان و تصویرگران کتب بوده، تعدادی از هنرمندان نیز به در هنر فعالیت داشتند.

انواع محصولات تشعیر می توانند یک هدیه خاص برای دوستان و اعضای خانواده شما در مناسبت های گوناگون باشند.