خاتم کاری

---

خرید خاتم کاری

در آسمان زیبای صنایع دستی ایران هنر خاتمکاری مانند ستاره ای درخشان است که چشم ها را سالیان سال است به خود خیره کرده است. به گفته ی محققان محل تولد این هنر زیبا شیراز بوده است و در حال حاضر فعال ترین شهر در زمینه هنر خاتم ، اصفهان می باشد. هنرهای صنایع دستی در کنرا هم می درخشند و آسمان هنر ایران را زیبا و زیباتر می کنند ، هنرهایی مانند میناکاری ، فیروزه کوبی ، مس و پرداز و ... شاید برایتان سوال باشد که اصلا مصنوعات خاتم چطور ساخته می شوند. محصولات خاتم کاری ساخته شده از چند ضلعی های منظم و رنگین هستند که این چندضلعی ها بر سطح کار بر مبنای ایجاد طرحی هندسی یا موزاییک وار یا مثلثی کنار هم قرار می گیرند و در آخر با ایجاد طرحی منظم اثری زیبا و ارزشمند به وجود می آید. هنرمند خاتم کار هم باید عاشق کارش باشد و هم دقت و ظرافت هنرمندانه ی زیادی داشته باشد تا بتواند چنین محصولات زیبا و بی نظیری را تولید کند. علت اینکه در حال حاضر در اصفهان بیشتر شاهد تولید و فروش محصولات خاتم کاری هستیم این بوده است که شاهان سلسله صفوی به این هنر علاقه و توجه خاصی داشته اند و همین علاقه ی آن ها باعث شده است که اصفهان به قطب تولید و ترویج خاتم کاری و مهد صنایع دستی تبدیل بشود. با این وجود هنوز بعضی از افراد خاتم شیراز را بیشتر دوست دارند و معتقدند ظرافت بیشتری در تولید آن به کار رفته است. چیزی که در حال حاضر در ایران به نام هنر خاتم معروف است، نوع متمایز و حتی تکامل یافته هنری است که در دنیا ترصیح یا منبت نام دارد. در اصل کلمه intarsia شکل تغییر یافته کلمه ترصیع است که تحت عنوان کلی (inlay) خاتم نیز شناخته می‌شود. در واژه نامه های فارسی این تعاریف از خاتموجود دارد : هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزاییک با مثلث‌های کوچک، مثلث‌های کوچک را از انواع چوب و فلز و استخوان می‌سازند. نشاندن پاره‌های استخوان با نقش و نگار در چوب. اسبابی است که از عاج فیل و استخوان شتر و جز آن ساخته و بر آن گل‌ها و تصاویر چند نقش می‌کنند. استاد محسن صنيع خاتم فرزند مرحوم حاج محمد حسین صنیع خاتم در تعریف این هنر از قول پدر نقل می کند که : خاتم به معنای ختم رسم است. زنده یاد على نعمت از اساتید بزرگ هنر خاتم در تعریف آن گفته است : تزیین اسباب و اشیایی که با طرح‌های هندسی از قطعات کوچک عاج، استخوان، فلز و صدف انجام پذیرد. خاتم به روش رایج امروزی را می‌توان به این صورت تعریف کرد: هنر آراستن سطح چوبی اشیاء کاربردی و تزیینی با استفاده از مواد اولیه مانند چوب، استخوان و فلز در قالب اشکال هندسی یا گره را خاتم گویند. چون خاتم مولد گره است و در اصل خاتم را می‌توان نوعی شاه گره نامید. در ادامه در مورد نحوه ی ساخت محصولات خاتم کاری توضیح میدهیم. سپس پیشنهادی برای خرید این محصولات از مکان های معتبر برای شما داریم.

فروش خاتم کاری اصفهان

مراحل و ابزار تولید محصولات خاتم ابتدا مواد به کار رفته و سپس قسمتی از مراحل تولید را شرح می دهیم.

مواد به کار رفته در این هنر عبارتند از :

• (چوب) : گردو ،عناب ، نارنج ، کبوده، آبنوس
• فلز) : برنج، مس ، نقره ، آلومینیوم)
• (استخوان) : شتر، عاج فیل
• سریشم ، لاک

مراحل ساخت و تولید محصولات خاتم

• تهیه نقشه برای مشخص کردن طرز چیدن قطعات خاتم
• تهیه و مهیا کردن مواد اولیه موردنیاز بر اساس نوع کار و نوع طرح
• پیچیدن خاتم (گل‌ها)
• بریدن و پرس کردن قطعه ها
• تعیین زیرساخت (سطحی که هنرخاتم روی آن پیاده می شود)
• چسباندن برش‌های خاتم روی سطح زیرساخت
• پرداخت و جلاکاری

در گذشته فقط رنگ غیرطبیعی که خاتم کاران استفاده می‌کردند، رنگ سبز بوده که به شیوه رنگ زنگاری تهیه می‌شده است. استفاده از رنگ‌های گوناگون برای تهیه مثلث‌های رنگی، به خصوص از وقتی مرسوم شد که مواد اولیه‌ای چون فوفل و عناب کمیاب و دسترسی به آن ها سخت شد.

پیچیدن خاتم (گل‌ها)

منظور از این کار، کنار هم قرار دادن انواع مصالح خاتم‌سازی است به شکلی که از اجتماع آنها طرح پایانی یا گلی به دست آید که برای کار در نظر گرفته و استفاده شود. ساخت گل که در اصل مهم‌ترین قسمت تشکیل‌دهنده یک خاتم است به نوع آن بستگی دارد. زیرا مبنای نقش و نگار خاتم شکل های هندسی هستند و زیبایی این اشکال به رعایت نظم در آنهاست. بنابراین مهم‌ترین اصل برای تولیدخاتم خوب، داشتن نظم هندسی است. به عبارت دیگر حفظ روابط هندسی در چیدن قطعات و وجود این نظم در اجرای تشکیل‌دهنده 1 واحد که در آخر تابع یک نظم دقيق هندسی از قبل معین شده باشد، لازمه‌ی یک اثر ماندگار و بی نظیر است. به همین دلیل هر چه خطوط و اشکال در خاتم هماهنگ تر و مختلف تر باشند، ارزش هنری آن نیز بالاتر خواهد بود. استفاده از آستر در پشت برش‌های خاتم و چسب با کیفیت (ترجیحا سریشم گرم) از خصوصیات خیلی مهم خاتم مرغوب محسوب می شود. آستر کردن خاتم علاوه بر زیباتر نشان دادن آن، کمک زیادی به محکم شدن محصول تولید شده می‌کند.

شبکه‌ها ی خاتم‌کاری :

• شبکه مربع:
هر وقت اضلاع 1 مربع را به اندازه‌های مساوی تقسیم کنیم و بعد از ان اندازه‌های حاصل را با دقت به هم متصل کنیم، خانه‌های مربع شکل کوچکتری درون مربع بزرگ به وجود می‌آید که در اصطلاح به آن شبکه‌ی مربع می‌گویند. از این شبکه برای رسم کردن نقش هایی مانند نقش موج و سلی که معمولا برای حاشیه کاربرد دارد استفاده می‌شود. اگر مربع‌های کوچکتری در داخل مربع بزرگ به شکل مورب و با زاویه‌ی 45 درجه نسبت به اضلاع مربع بزرگ رسم شوند، به آن شبکه ، شبکه‌ی مربع مورب می گوییم. این شبکه در ترسیم نقش هایی مثل شمسه، پیلی و نقش خشت کاربرد دارد. کاربرد شبکه مربع در خاتم: از مهم‌ترین نقش های خاتمی که با استفاده از این شبکه ساخته می‌شوند می‌توان از نقش‌هایی مانند زلفک، چشم بلبلی، مورد و مدخل نام برد. استفاده از این نقش ها در آثار خاتم زمان صفویه بیشتر به چشم می خورد
• شبکه لوزی:
در این شبکه همان طور که از اسم آن مشخص است به جای مربع از لوزی استفاده می شود و داخل آن را نیز با دقت به لوزی‌های کوچکتر تقسیم می‌کنند.
• شبکه مثلث:
هر وقت شبکه لوزی حاصل را به شکلی تغییر دهیم که هر یک از لوزی‌های موجود در شبکه به 2 مثلث تبدیل شود در این صورت شبکه‌ی حاصل شبکه‌ی مثلث نام دارد. شبکه‌ی مثلث از جمله شبکه‌هایی است که کاربرد زیادی در طراحی نقش‌های هنر خاتم دارد. رایج ترین نقوش خاتم که در رسم آنها از شبکه‌ی مثلث استفاده می‌شود عبارت‌اند از: نقش نقش ابابیل، نقش جناقی، لانه زنبوری، شش و شمسه و شمسه‌ی لوز.
• یک شبکه دایره:
دایره که کامل‌ترین شکل هندسی می باشد می‌تواند به تنهایی جایگزین مطمئنی برای 3 شبکه ای که در بالاتر توضیح دادیم باشد. به عبارت دیگر همه ی اشکال هندسی را که احتیاج به رسم شبکه دارند، می‌توان با این شکل هندسی رسم کرد. بنابراین دایره را می‌توان زیر نقش یا شبکه‌ی مادر برای همه نقش ها و زیر نقش‌های هندسی نام برد. زیرنقش یا شبکه‌ی دایره شبکه‌ی مناسبی برای رسم گره‌های ویژه ای مانند گره 8 و 4 لنگه، گره شمسه و 4 لنگه، گره 8 زمزم، سرمه‌دان و چلیپاست.

در کل نقش ها و طرح‌هایی که در خاتم کاربرد دارد را می‌توان به 2 گروه جدا تقسیم بندی نمود. گروه 1: نقش هایی که در حاشیه‌ی خاتم و گروه 2 نقش هایی که در متن خاتم به کاربرد دارند. مهم‌ترین نقوش حاشیه‌ی خاتم عبارت‌اند از: حاشیه‌ی نیم‌طره، حاشیه‌‌ی کپه‌ای، حاشیه‌ی جوسیمی، حاشیه‌ی شمسه‌دار، حاشیه برگی، حاشیه‌ی توگلو استخوان، حاشیه‌ی لوزی و حاشیه جویی. مهم‌ترین نقوش استفاده شده در متن خاتم عبارت‌اند از: خاتم هشت ، چهار ترنج، طاقی، تو گلو سبز، پره‌واروی شمسه‌دار، عالم زر، پره‌واروی بغل شش سیمی و ابری دو دوری.

مهم‌ترین نمونه‌های خاتم :

• خاتم ابری:
یک نوع خاتم 6 ضلعی می باشد که واحد گل‌های آن 6 ضلعی‌های گوناگون هستند و برای تهیه یک قامه آن ۲۰ عدد شش ضلعی و ۵۰ عدد پره استفاده می شود.
• خاتم نه گلی ساده:
این مورد از نمونه‌های ساده و کم کار خاتم به شمار می رود و رنگ‌های به کار رفته در آن معمولا رنگ‌های سیاه و سفید می باشند
• خاتم 6 ضلعی با واژه قمی یا پره‌واروی عالم زر:
این نوع خاتم از نوع 6 ضلعی است که در ساخت آن از مفتول ۲۲ ساخته می‌شود و پره‌های آن به جای 4 مثلث از 9 مثلث تشکیل شده است
• خاتم گرہ:
علاوه بر موارد معرفی شده گاهی از خود خاتم به صورت گره استفاده می کنند به این معنی که اجزاء تشکیل دهنده خاتم به جای مثلث، لقاط مختلف یک گره می باشند
• خاتم پره‌وارو:
این خاتم مشابه خاتم عالم زر می باشد که بیشتر از مفتول ۲۲ ساخته شده و تو گلوی‌های آن ۳۹ مثلث است.

مهم‌ترین مراکز هنرخاتم درایران در قدیم، شهرهایی بودند که مرکز خلافت و حکومت بودند. در بین آن ها شهرهای شیراز، اصفهان و تهران بیشتر از بقیه شهرها پذیرای هنرمندان خاتم‌ساز بوده‌اند. شهرهای شیراز و اصفهان از نظر بسیاری کارگاه‌ها و هنرمندان و همچنین از لحاظ ظرافت و زیبایی آثار هنری در ساخت خاتم به نام بوده و هستند. امروزه هم مهم‌ترین مراکز ساخت و تولید خاتم در کشورمان به ترتیب عبارتند از : اصفهان، شیراز و تهران. یک محصول خاتم کاری شده مانند بقیه محصولات صنایع دستی دارای خصوصیاتی می باشد که نشان دهنده ی کیفیت و اصل بودن آن است که خریداران عزیز صنایع دستی باید در زمان خرید آن ها به این موارد توجه و دقت کافی داشته باشند. هرچند که در حال حاضرمجموعه های معتبری اقدام به تهیه و معرفی و فروش صنایع دستی ایران کرده اند که با فراهم کردن فضایی جدید و متفاوت و با دسترسی راحت و البته امن و معتبر از قبیل صنایع دستی هنرلوکس را برای خریداران بسیار راحت تر، سریع تر و مقرون به صرفه تر نموده اند و اعتبار و شوری دوباره را در صنعت صنایع دستی ایران به وجود آورده اند. با این حال لازم است نکاتی را برای تشخیص یک خاتم کاری استاندارد و زیبا بیان کنیم و این رسالت ما در مقابل دوستداران هنر و مشتریان عزیز صنایع دستی می باشد. .

نکات مهم در خرید محصولات خاتم:

چون مبنای نقوش خاتم اشکال هندسی است، طبیعتا زیبایی محصول بستگی به رعایت نظم در آن ها دارد. ریز نقشی و نظم هندسی، موزون تر و متقارن تر بودن خطوط در ساخت خاتم و همچنین به کاربردن فلز بیشتر در نقوش مثلثی محصول خاتمکاری شده. دقت و ظرافت کار هنرمند در چسباندن قطعات خاتم بر روی سطح محصول صاف بودن سطح خاتم، دقت در برش و همچنین چیدمان ، موزون و قرینه بودن نقش های روی سطح کار کاملا صاف و بدون ناهمواری بودن سطح زیر لاک و جلای خاتم به کار بردن زیاد از استخوان و مفتول های فلزی در سطح کم به کار بردن چوب های ارزشمند و مرغوب در ساخت مثلث های خاتم مانند چوب آبنوس و فوفل کوچک و ظریف بودن مثلث ها و به کاربردن کمتر رنگ های شیمیایی در ساخت محصول خاتمکاری پشت برش های خاتم پوشش آستر و چسب مرغوب داشته باشد به کاربردن طرح های غیر تکراری و پیچیده به کاربردن چند ضلعی هایی که بیشتر از 6 ضلع داشته باشند

محصولات خاتم کاری را از کجا بخریم

امروزه برای خرید صنایع دستی ایران چه برای خودتان و چه به عنوان هدیه برای دوستان و چه به عنوان هدایای تبلیغاتی سازمانی می توانید به روش های مختلف اقدام کنید. یک راه مراجعه حضوری به فروشگاه ها است. این راه تقریبا طرفداران خود را از دست داده است. شلوغی ، ترافیک ، تعدد زیاد مغازه ها که مقایسه کردن محصولات آن ها به صورت حضوری وقت گیر و خسته ککنده و دشوار است باعث شده که مردم تمایل خود به خریدهای حضوری را از دست بدهند. راه دوم خرید از فروشگاه های اینترنتی و سفارش آنلاین است. شما در یک لحظه می توانید به هر تعداد که بخواهید فروشگاه در گوشی یا لپ تاپ خود همزمان باز کرده و محصولات و قیمت ها را با هم مقایسه کنید و سپس خرید خود را انجام بدهید. و البته این نکته را در نظر بگیرید که همیشه ارزان بودن نشان دهنده منصف بودن فروشنده نیست و همیشه گران بودن هم نشان دهنده کیفیت بالاتر نیست.

محصولات خاتم کاری

محصولات خاتم به دو دسته کلی خاتمکاری روی چوب و خاتم کاری روی مس تقسیم می شوند. در ادامه چندمورد از هر گروه را معرفی می کنیم.

1. محصولات خاتمکاری روی چوب

چند مورد از محصولات خاتم چوبی را در ادامه نام برده و شرح می دهیم.

قلمدان خاتم

یکی از محصولاتی که شاید خیلی از ما از دوران دبستان با آن آشنا شدیم همین قلمدان های خاتم بود. در کودکی به آن جاخودکاری هم می گفتیم. معمولا روز دانش آموز یا مواقعی که نمرات خوب و رتبه ی خوبی در مدرسه کسب می کردیم به ما جوایزی می دادند و قلمدان خاتمکاری هم یکی از این جوایز بود. قلمدان ها در انواع گوناگون ساده ، کشودار، مربع، مثلث، مستطیل، استوانه ای و غیره وجود دارند.

شکلات خوری خاتمکاری

شکلات خوری ها انواع مختلف و متنوعی دارند. مدل های مختلفی مثل شکلات خوری مربعی ، طرح گل ، بیضی شکل، 8ضلعی و غیره که هر کدام در سایزهای مختلف بزرگ و کوچک می توانند به عنوان باکس شکلات شما در منزل یا در مراسم های مختلف استفاده شوند. برای مثال یکی از کاربردهای این جعبه های شکلات خوری ، روز عشق یا روز ولنتاین می باشد. در این روز خریدن شکلات یکی از کارهایی است که انجام می شود و اگر شکلات خود را داخل یک جعبه ی زیبا بریزید بسیار جذاب تر می شود.

ست اداری خاتم کاری

این ست شامل قلمدان ، جا کاغذی ، کارد نامه بازکن، جاچسبی و موارد لازم برای انجام کارهای اداری می باشد. هدیه دادن این ست زیبا به کارمندان ایده ی مناسبی است. اگر همسر ، فرزند یا پدر و مادرتان کارمند یا مدیر هستند پیشنهاد می کنم در مناسبتی یا بدون مناسبت این ست زیبا را به آن ها هدیه بدهید. هدیه دادن محبت را زیاد کرده و دل ها را به هم نزدیک می کند.

جعبه جواهرات خاتم

یکی از گزینه های مورد علاقه بعضی از بانوان همین محصول لوکس و زیباست. معمولا خانم ها دوست دارند که جواهرات خود را داخل جعبه ای زیبا و با ارزش بگذارند تا هنگام استفاده از آن ها لذت ببرند. چه جعبه ای ارزشمندتر از صنایع دستی آن هم از نوع خاتم اعلا.

جادستمالی خاتم کاری

تا جایی که به یاد دارم همیشه در منزل ما جعبه ی دستمال داخل جادستمالی خاتمکاری بوده است. این جعبه ها در مدل ها و طرح های گوناگون منزل شما را منظم تر و زیباتر نشان می دهند. می توانید چند مدل مختلف از این جعبه ها را تهیه کنید و در هر اتاق مناسب با سلیقه ی صاحب همان اتاق یک جعبه قرار بدهید.

جاکاردوچنگالی خاتم

برای قراردادن کارد و چنگال و قاشق داشتن یک جعبه زیبا و لوکس می تواند اشتهای شما را برای میل کردن غذا بیشتر کند. آنقدر این ظرف دوست داشتنی و زیباست که دلتان می خواهد به هر بهانه ای به سمت آشپزخانه و به سراغ میز نهارخوری بروید.

سطل خاتم کاری

سطل کنار اتاق و سالن و آشپزخانه از واجبات هر منزلی محسوب می شود. اگر تصمیم گرفتید که سطل مورد استفاده ی شما یک سطل خاتم باشد پیشنهاد ما این است که در کنار آن جادستمالی و جاقاشق و چنگالی خاتمکاری را نیز تهیه کنید تا ست شما کامل باشد.

صفحه شطرنج و تخته نرد خاتم کاری

برای کسانی که به بازی شطرنج یا تخته نرد علاقه مند هستند این محصول بسیار محبوب است. می توان صفحه شطرنج جدا تهیه کرد و یا محصول ترکیبی را تهیه کنید که یک طرف آن صفحه شطرنج و طرف دیگرش تخته نرد می باشد.

آینه و قاب خاتم کاری

اگر به خانه ی مادربزرگ ها سری بزنید احتمالا دکور آن ها پر است از عکس های خاطره انگیز که در قاب های خاتم قرار دارند. اگر به اتاق خوابشان بروید احتمالا یک آینه ی خاتم کاری زیبا و یک شانه چوبی هم روی طاقچه ی اتاقشان به چشم می خورد. این ها اصالت و هنردوستی نیاکان ما را نشان می دهد.

ساعت خاتمکاری

هنوز هم وقتی می خواهیم برای اقوام خود منزل نویی بخریم یا به منزل خود صفایی تازه بدهیم یکی از گزینه هایی که اول از همه به ذهنمان می رسد ساعت های لوکس خاتم کاری شده هستند.

پرچم خاتم

در اکثر ادارات و شرکت ها وجود یک یا چند پرچم که ملیت ، برند مجموعه و یا مجموعه های حامی را معرفی می کنند از ضروریات است. می توانید برای پرچم های خود پایه ی خاتم کاری تهیه کنید و به زیبایی محل کارتان بیفزایید. همچنین وجود محصولات خاتم در اداره آرامش خاصی به فضای مجموعه شما می دهد.

عصای خاتم کاری

اگر در بین اقوام خود خانم یا آقای سالمندی دارید می توانید با خرید این هدیه برای آن ها خوشحالشان کنید.

میزخاتمکاری

این میزها که بسیار لوکس و جذاب هستند در انواع مختلف ساده و ترکیبی وجود دارند. نوع ترکیبی آن می تواند روی صفحه میز به شکل مخفی صفحه شطرنج و یا تخته نرد وجود داشته باشد که در مواقع لزوم از آن ها استفاده کنید.

جاسکه ای خاتم کاری

جعبه سکه گزینه ی بسیار مناسبی است برای افرادی که می خواهند به شخصی یا به زوج جوانی سکه هدیه بدهند. جعبه های سکه هم در ابعاد مختلفی و به شکل های مستطیل، چند ضلعی و غیره وجود دارند.

خودکار خاتمکاری

البته جنس این محصول از چوب نیست. این خودکارهای لوکس می توانند شما را برای نوشتن وسوسه کنند. هدیه دادن خودکارهای خاتمکاری شده به اهل قلم ، شاعران، نویسندگان، کارمندان ، دانش آموزان ، معلمان، مدیران و افرادی از این قبیل ایده ی جذابی است.

2. محصولات مس و خاتم

محصولاتی که هنر خاتمکاری را روی ظروف مسی پیاده سازی شده است. در واقع بدنه ی ظرف مزین به هنر خاتم شده و بخاطر هماهنگی و هارمونی خاصی که بین رنگ مس و خاتم وجود دارد این محصولات زیبایی خیلی زیادی دارند.

شکلات خوری مس و خاتم

اگر پوسته ی شکلات هایتان هم طلایی یا قهوه ای باشد داخل این نوع شکلات خوری بسیار همهانگ و ست می شوند.  شکلات خوری های خاتم کاری شده روی مس اگر روی مس اعلا پیاده سازی شده باشند دوام خوبی دارند. البته نوع ظرافت و دقت در خود هنر خاتم هم اهمیت زیادی در زیبایی محصول دارد.

آجیل خوری مس و خاتم

شاید کم کم قیمت آجیل از خود آجیل خوری هم بالاتر برود  اما همچنان ظرف های آجیل خوری تکی و سری از موارد محبوب در دکوراسیون های لوکس و شیک هستند. ظرف های کوچکتر آجیل خوری را برای تزئین سفره هفت سین و ظرف های بزرگ تر را برای تزئین سفره عقدر هم به کار می برند.

گلدان و سنبلدان مس و خاتم

معمولا گلدان ها و سنبلدان ها را جفتی تهیه می کنند تا به صورت قرینه در دوسمت یک دکور قرار دهند. علاقه به قرینه یک میل ذاتی در بشر است و در هنر نمود زیادی دارد. در بدن خود انسان هم قرینه سازی رعایت شده است و این نشان می دهد خالق هستی نیز از قانون قرینه در خلقت خیلی از چیزها استفاده کرده است.

کشکول مس و خاتم

این محصول نام خود را از کشکول های قدیمی که معمولا درویش ها استفاده می کردند وام گرفته است. علت آن هم شکل ظاهری این محصول است که با الهام گرفتن از کشکول های قدیمی ایجاد شده است. اما امروزه درویش های کشکول به دست بسیار کم شده اند و شاید کم کم این نام برای مردمان این زمانه غریب و ناشناس شود. اما ظرف کشکول که به عنوان میوه خوری یا آجیل خوری کاربرد دارد و در تزئین ویترین هم نقش مهمی دارد می تواند یادآور عهد قدیم باشد.

بشقاب مس و خاتم

بشقاب های ساده و شبکه بری شده را می توان روی استند قرار داد و داخل ویترین گذاشت. یا داخل آن ها میوه یا شیرینی گذاشت و روی میز قرار داد.

کاسه مس و خاتم

کاسه ها هم به شکل های ساده و مشبک موجود هستند و کاربردهای مختلفی دارند. معمولا ست کاسه بشقاب هم برای دکوراسیون به کار می رود و یک ست معروف و قدیمی است.

سنگاب مس و خاتم

سنگاب هم مثل کشکول امروزه کاربرد قدیمی خود را ندارد و به عنوان آجیل خوری ، میوه خوری یا ظرف تزئینی از آن استفاده می شود. سنگاب ها هم مثل آجیل خوری ها در تزئین سفره عقد و هفت سین کاربرد دارند. مخصوصا که عمق کاسه ی سنگاب ها خیلی کم است و گزینه ی ایده آلی برای تزئینات سفره ها هستند.

شیرینی خوری مس و خاتم

اگر شما هم مثل من عاشق شیرین جات هستین این ظرف را حتما تهیه کنید. انگار خوردن شیرینی که در این ظرف باشد قند مکرر است. البته داخل آن میوه هم می توان گذاشت. مخصوصا سایز کوچک آن به عنوان میوه خوری یا شیرینی خوری تک نفره برای هر نفر استفاده می شود.

تنگ مس و خاتم

این ظرف مصرف تزئینی دارد. علت آن هم این است که ظروف مس و خاتم را نمی توان مثل ظروف آشپزخانه راحت شستشو کرد بلکه باید با دستمال نرم و نم دار آن ها را تمیز کنید. تنگ ها در قدیم کاربرد زیادی داشتند مخصوصا پیش از ورود اسلام به ایران. اما امروزه بیشتر مصرف تزئینی و دکوری دارند.

چند مورد از محصولات خاتم کاری روی چوب و مس را معرفی کردیم. بقیه موارد را نیز در همین سایت می توانید مشاهده کنید.

تشخیص خاتم اصل

یکی از نکات حائز اهمیت موقع خرید و انتخاب مصنوعات یا ظروف خاتم کاری تشخیص خاتم کاری اصل از غیره می باشد. در تعریف کلی خاتم می توان گفت هنر ترکیب کردن چند ضلعی منظم را خاتم کاری نام گذاشته اند. خاتم کاری هنر قدیمی ایرانیان است و جزء صنایع نفیس در کل دنیا محسوب می شود. خاتم کاری پیشینه چندین ساله دارد و هنر با ارزش شرقی است. برای ایجاد یک محصول مرغوب و زیبای خاتمکاری باید عشق و علاقه، صبر و حوصله ، دقت و ظرافت و همچنین ذوق هنری در شخص وجود داشته باشد. مواد خاتم کاری چسب و چوب است و اساتید و خاتم کاران با دقت زیاد روی چوب و یا بعضی مواقع نیز بر روی استخوان باید اشکالی چندضلعی منظم را به طور دقیق و مساوی طراحی و کنده کاری کنند. مصنوعات چوبی خاتم با اینکه نیازمند دقت زیادی است قیمت چندان بالایی ندارد. البته قیمت ظروف مسی خاتمکاری شده کمی بالاتر می باشد. در این حیطه نیز متاسفانه مانند بعضی از حیطه های دیگر در جامعه افرادی سود جو هستند که محصولات تقلبی را به جای محصولات اصل می فروشند. هرساله توریست های زیادی مسافر ایران می شوند و تعداد زیادی از آن ها از صنایع دستی ما خرید می کنند . ظروف و محصولات خاتم کاری زیبا می تواند مورد مناسبی برای سوغات ، هدیه و یادگاری باشد.

خصوصیات خاتم اصل

• خصوصیات خاتم اصل را در این قسمت بیان می کنیم :
• منظم و دقیق بودن طرح ها
• درستی شکل های هندسی
• قرینه بودن شکل های منظم
• رنگ کاری تمیز
• یکنواخت بودن رنگ روی محصول
• خالی نبودن هیچ جای خاتم
• صاف بودن سطح محصول
• روکش دادن محصول
• دقیق و مهندسی بودن زوایا و گوشه های خاتم
• نوع چوب استفاده شده در خاتم کاری مثل چوب فوفل و چوب درخت ساج و آبنوس.
• هرچه در ساخت محصول خاتم از قطعه های فلزی و برنج بیشتر و دقیق تر استفاده کنند باعث افزایش مرغوبیت و اصل بودن آن محصول را می شود
• به کار بردن نقش و نگارپیچیده و یا ورق های قوس دار و زاویه دار روی محصول خاتم ارزش محصول را افزایش می دهد.
• خاتمی که همه اجزای آن با دست ساخته شده است خاتم اصل محسوب می شود.

خاتم غیراصل

خاتم کاری هنری است که آثار نقش آفرین آن بر روی خیلی از عمارت ها مانندکاخ ها و دیوار های ساختمان های قدیمی به چشم می خورد. متاسفانه امروزه تعداد خاتم تقلبی و غیراصل نسبت به سال های گذشته در بازار بیشتر شده است. خاستگاه هنر خاتم کاری در زمان صفویه در ایران، شهراصفهان بوده و در زمان قاجار به نهایت کمال خود رسید و جزو صنایع دستی زیبای ایران می باشد. مخترع خاتم و زمانی که خاتم به وجود آمد به طور دقیق مشخص نشده ولی در خیلی از روایات بیان شده است که بنیان گذار خاتم ، حضرت ابراهیم بوده است . در ابتدا خاتم از ساخت منبر آغاز شده است. شهر اصلی تولید خاتم کاری شیراز می باشد و در اصفهان و تهران هم رشد و تنوع و گسترش داشته است ولی بیشتر هنرمندان خاتم کار اهل اصفهان هستند . در اشعار شاعران هم به خاتم کاری اشاره شده است.

نکاتی برای تشخیص خاتم غیراصل :

• وجود ناهمواری در سطح چوب
• جای خالی در بین درزهای خاتم کاری
• قرینه نبودن گوشه ها و پهلوها و نقش های محصول خاتم کاری (مهم ترین نشانه دراصل بودن یک محصول خاتم کاری مانند ساعت، جا دستمال کاغذی، قاب خاتم، قندان و شکلات خوری، قرینه بودن آن است).
• اگر ظروف خاتم رنگ خود را در زمان کمی از دست داد آن محصول از مصالح خوبی تولید نشده و اصل نیست.
• با رعایت نکاتی که بیان شد محصولی بسیار مرغوب و زیبا تولید می شود. نوع طراحی و چیدمان اجزای خاتم ، ارزش آن محصول را نشان می دهد. اساتید، خاتم کاران و هنرمندان به یک اثر منظم با نقش و نگار های زیبا مصالح سابیده می گویند

خاتم تقلبی

خاتم تقلبی ارزش هنری و مادی ندارد. همانگونه که متوجه شدید ساخت یک خاتم زیبا و دقیق بسیار سخت است. ممکن است به همین خاطر اسم آن را خاتم به معنای ختم کننده هنر و ظرافت ایرانی گذاشتند ولی این روزها محصولات چینی و غیراصل وارد بازار شده اند و تاثیرات بدی روی کار هنرمندانی که با عشق و زحمت زیاد به تولید این محصولات هنری می پردازند گذاشته است.

• لاک کاری بودن خاتم در همه نقاط آن یکی از خصوصیات مهم در تشخیص تقلبی بودن محصول است زیرا باعث می شود هوا و رطوبت به درون آن نفوذ نکند و باعث پوسیدگی نشود.
• در خاتم مثلث ها باید دقیق ، هم اندازه و قرینه باشند باشد و هرچه ریز تر باشند محصول مرغوب تر است.
• بتونه کاری های دقیق از مراحل مهم ساخت خاتم اصل است.
• استفاده کردن از طرح های جدید و غیر تکراری ، یا شکل هایی که تعداد ضلع بیشتری دارند مرغوبیت محصول خاتم را نشان می دهد.
• خاتم نقش و نگار و گل های زیادی دارد که هرچه گل ها زیبا تر ، پیچیده تر و دقیق تر ترسیم شده باشند کیفیت و مرغوبیت محصول خاتم بیشتر است.بعضی از خاتم کاران در ساختن محصول خاتم صدف به کار می برند که این کار ارزش خاتم را بالاتر می برد.

ممکن است زمان خرید خاتم کاری فریب بخورید

فریب های ممکن در زمان خرید خاتم کاری :

• محصول اصیل ایرانی نباشد و با مصالح متعارفی تولید نشده باشد.
• محصول کپی شده باشد و به جای محصول اصل به فروش برسد.
• محصول غیرقانونی و قاچاق باشد و یا نقش و معانی مناسبی داشته باشد.
هنر خاتم در ساخت و تولید اشیای گوناگونی مانند جعبه جواهرات، آجیل خوری ، ، قندان، جعبه دستمال کاغذی، ساعت، شیرینی خوری و... به کار می رود. خیلی از مردم از محصولات خاتم در دکوراسیون استفاده می کنند.

مشکلات پیش روی هنر خاتمکاری

یکی از مشکلات امروزی بازار صنایع دستی ایران و همینطور هنر خاتمکاری ورود محصولات چینی مشابه به بازار می باشد. این محصولات که کیفیت و اصالت ندارند اما ظاهری مشابه محصولات داخلی که کار دست هنرمندان ایرانی است دارند و با قیمت پایین تر یا همسان به فروش می رسند. این کار باعث ناامیدی و رکود در بازار داخلی شده است. هنرمندی که ساعت ها با عشق و علاقه وقت و ذوق خود را برای تولید محصول صرف می کند ناگهان با محصولات مشابه بی ارزش و بی کیفیت در بازار روبرو می شود و تمام برنامه ها و اهدافش زیر سوال می رود.
در این جا باید از مسئولان بخواهیم که از هنرمندان داخلی به هر نحوی که می توانند حمایت کنند. هنرمندی که برای تهیه مواد اولیه هزینه می کند و از راه تولید و فروش صنایع دستی امرار معاش می کند نمی تواند با محصولات چینی که ارزان تر و البته بی کیفیت هستند رقابت کند. مشتری که نمی تواند اصالت محصول را تشخیص بدهد فقط قیمت را مدنظر دارد و ممکن است محصول ارزان تر چینی را به محصول اصیل و باکیفیت کار دست هنرمندان ایرانی ترجیح بدهد. هرچند این خرید حتی با قیمت پایین تر یک ضرر است هم برای خود مشتری هم برای بازار داخلی ایران، اما ما کی متوجه این ضرر می شویم؟ خدا آگاه است. در حالی که مسئولان چینی از تولید کنندگان خود حمایت می کنند و آن ها را تنها نمی گذارند و این برای ما باعث تعجب و تاسف است.

حمایت مسئولان از صنایع دستی و خاتمکاری

یکی از راه های حمایت مسئولان از هنرمندان داخلی توجه و عزم برای صادرات است. باید تلاش و بستر سازی های لازم صورت بگیرد تا ما بتوانیم صنایع دستی را به کشورهای دیگر صادر کنیم. برپایی نمایشگاه ها در سایر کشورها و معرفی صنایع دستی ایران مثل مصنوعات خاتمکاری یکی از حمایت هایی است که از مسئولان انتظار می رفته و می رود. اما چقدر در این زمینه حمایت صورت گرفته است؟

تاثیر دلار بر خاتمکاری و صنایع دستی

وقتی باید مواد اولیه را با توجه به قیمت دلار و نوسانات ارزی در بازار تهیه کرد، یک محصول برای یک هنرمند چقدر تمام می شود؟ از آن گذشته که نرخ دلار تاثیرات خوبی بر تولید و صادرات صنایع دستی نداشته است، هنرمند مجبور است به خاطر همین نوسانات مواد اولیه خود را به صورت نقدی خرید کند و این یک فشار اقتصادی روی دوش وی می باشد. اینکه سعی شود با تثبیت نرخ دلار و ایجاد یک بستر اقتصادی امن به هنرمندان در تهیه مواد اولیه کمک کنند یک حمایت در این زمینه محسوب می شود.

اگر شما نیز در زمینه حل مشکلات هنرمندان صنایع دستی و هنر خاتمکاری پیشنهاد یا نظری دارید می توانید آن را با ما(در قسمت ارتباط با ما) در میان بگذارید. در صورتی که پیشنهادات و یا نظرات شما مورد تایید مدیریت مجموعه ما قرار بگیرد، آن ها را با ذکر نام خودتان به این لیست اضافه می کنیم تا شاید از آن ها استفاده شود و بتوانیم با هم گام هایی را در راستای ارتقای هنر ایرانی برداریم.

تاریخچه خاتم کاری

روایات مختلفی درباره مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم کاران و هنرمندان وجود دارد اما آنچه قابل بیان کردن است این است که به درستی مشخص نیست اولین بار خاتم سازی را چه کسی ابداع کرده است. در دایره المعارف فارسی آمده است: (زمان آغاز این هنر دانسته نیست و آنچه درباره آن گفته می شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم ساز هنوز بر این عقیده اند که هنر خاتم سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است.) صنعتگران مصری این روش را مثل خیلی از هنرها و صنایع های دیگر از قبطی ها اقتباس کرده اند، چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزاییک کاری شده است در عین الصیره نزدیک قاهره در اوایل دوران اسلام یافت شده است و بیشترشان در موزه صنایع اسلامی قاهره یا موزه برلین وجود دارد که یکی از بهترین نمونه های این صنعت در موزه متروپولیتن قرار دارد.



خاتم کاری اصفهان

پیشینه خاتمکاری در شهراصفهان به زمان سلجوقیان برمی گردد. از آن زمان آثاری باقی مانده است که عبارتند از :
• درب شبستان مسجد جامع اصفهان و همچنین آثاری در سایر مکان ها مثل مسجد مصری در جهانباره.
این هنر در دوران صفویه اوج می گیرد و آثاری از آن زمان برجای می گذارد مانند :
• مقبرة شیخ صفی الدین در اردبیل که اساتیدی از شهراصفهان در آن کار کرده اند و در دوران قاجاریه روبه تحلیل رفته اما باز هم آثاری از آن باقی مانده است مثل درب مسجد سید اصفهان.
• درب مدرسه سلطانی چهارباغ در بازار هنر اصفهان که یکی از درب های این بازار در خیابان چهارباغ عباسی باز می شود و در این بازار طلافروشی های زیادی قرار دارند. اثر نام برده یکی از آثار مهم دوران صفویان می باشد.
• در دوران پهلوی اول (رضاشاه پهلوی) اساتیدی از شیراز و اصفهان در سالن خاتم کاخ مرمر همه ی در و دیوار آن را خاتم کرده اند و همه اشیاء این اتاق مثل میز تحریر و جا لباسی و... که همه آنها با طراحی بانظم و چشم نوازی از استاد حسین کاشی تراش اصفهانی طراحی شده است و چند گروه دیگرنیز در کاخ مرمر فعالیت کردند.
• در دوران پهلوی دوم (محمدرضاشاه پهلوی) در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان هنر خاتمکاری به اوج زیبایی خود رسید و اساتیدی مثل آقای علی نعمت که سرآمد تمام اساتید بود با طراحی آقای عیسی بهادری خاتم را به حرکت در آورد و از آن شکل هندسی منظم به طرحهایی مثل گل و مرغ و حیوانات که در خاتم کاری خیلی سخت بود در آورد. آثار خیلی نفیس و باارزشی تولید کرده و به ملکه انگلیس و رئیس جمهور آمریکا آیزنهاور به عنوان هدیه تقدیم کردند.
• سالن مجلس شورای ملی سابق که به هنر خاتم مزین شده بود.
• سایر آثار از اساتید بزرگی به شکل صندوق روی مقبره های ائمه اطهار من جمله در کربلا، کاظمین، نجف اشرف، سامراء و مشهد ایجاد شد.

سایر آثار و نمونه های تاریخی در این هنر عبارتند از:
• سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به قرن8 هجری.
• منبر خاتم کاری در مسجد عتیق شیراز با بیشتر از 1000 سال سابقه.
• درهای خاتمکاری شده قصر تیمورگورکانی با اسم دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه او در سال ۸۰۷ هجری .
• منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان با اشکال هندسی و اجزای نقره ای متعلق به سال ۱۱۱۴هجری.
• درهای چوب گردو و روکش استخوان و سایر چوب ها ساخته شده به دست هنرمندی به نام حبیب الله در سال ۹۹۹هجری که در موزه برلین قرار دارد.
• درهای تزیین شده با اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود.
اوج رشد و تکامل این هنر در زمان صفویان بود، در این زمان از گوشه و کنار ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان آمدند و هنرهای فراموش شده این کشور دوباره از نو پایه گذاری شد و هنرمندان ضمن فعالیت در رشته های کاشی کاری ، گره چینی، خاتم کاری و منبت کاری به ترمیم و ساختن ساختمان ها و آثار قدیمی و بارگاه ها و مکان های مقدس راغب شدند. بعدها در دوران قاجار به خاطر عدم توجه به هنرها این هنر هم مثل بقیه هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان و هنرمندان این رشته در این زمان در بدترین و سخت ترین شرایط زندگی می کردند. اوایل زمان پهلوی در سال ۱۳۰۷ مدرسه صنایع مستظرفه با تلاش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس شدو این هنرستان باعث رشد و پیشرفتی در هنرهای دستی کشور شد و بعد از آن کارگاه های خاتم سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.
آثار باقی مانده جمعی از هنرمندان اصفهان، تهران و شیراز عبارتند از:
• تالار خاتم مجلس شورای ملی که ۴۰۰متر مربع خاتم کاری دارد.
• اتاق 7 در 7 متری خاتم کاری شده با همه وسایل موجود در آن، کاخ مرمر به مدت 4 سال.
تعدادی از خاتم کاران که بیشترین همکاری را در ساخت اتاق کاخ مرمر داشتند عبارتند از :
محمدخرمی. احمدمسکوکی. ابوالقاسم جلوه. امیرگرامی. اسماعیل شیروانی. مرتضی قانع زاده. سید حسین شفقت شیرازی. محمود گرامی. حسین گلریزخاتمی. جلیل گلریز خاتمی. علی سلیمی. اکبر طلوع. رضا هزیر. رضا اخباری. اصغر طاهرپور. حسین قهرمانی. ماشائالله صنیع خاتم . محمود صنیع خاتم .محمد حسین صنیع خاتم .علی اصغر صنیع خاتم .علی گلریزخاتمی. محمدمشکل گشا. کریم جواهری. قنبر علی گلریزخاتمی. علی نعمت . علی اصغر ستایش. نصرالله محمدی. فرج وثوقی. حاج مرتضی صادقی. علیرضا حقیقت. عباس شهید پور. کریم شاکر پور. ابوالقاسم ملک محمدی. سید ابوالحسن قریشی. علی مسکوکی . سردار خداخواست. مصطفی کعبه پرست. اکبر جوانمردی. محمد وطن دوست. ماشائالله ابخیز. محمد باقر حکیم اللهی. علی بابویه. محمد بابویه. حسین زیانی. حسین ستایش.
هنر خاتم سازی پس از انقلاب اسلامی در کارگاه خاتم سازی وزارت فرهنگ و هنر سابق با نام جدیدی با وابستگی به وزارت فرهنگ و آموزش عالی ادامه پیدا کرد و از آن روز تا الان سمت و سوی طرح ها تغییر یافته و با حذف طرح های خارجی به سنت گرایی اهمیت بیشتری داده شده و از آن پس خط و نوشته به هنر خاتم کاری وارد شد.

چند تن از اساتید خاتم کاری

• محمد صنیع خاتم ملقب به صنیع دیوان
• محمد حسین صنیع خاتم ملقب به امین الصنایع
• محمد کریم صنیع خاتم
• محمود صنیع خاتم فرزند محمد حسین
• محسن صنیع خاتم فرزند محمود
• محمد ملک محمدی ازشاگردان محمد حسین صنیع خاتم
• غلامحسین گلریز خاتمی
• سید حسین شفقت شیرازی که یکی از مهم ترین شاگردان محمد صنیع خاتم بود که تاثیر زیادی در به خاتمکاری اتاق خاتم کاخ مرمر داشت.
• محمد خلیل گلریز خاتمی

خاتم‌کاری در ادبیات

در اشعار شاعران قبل از قرن9 هرجا نامی از خاتم برده شده به معنی و مفهوم انگشتری بوده و فقط یک بیت از اشعار مفید بلخی شاعر قرن 11 به معنای هنر خاتم‌سازی آمده: صد نقش بر استخوانم افکند ز داغ گویا که لب لعل تو خاتم بند است
هنر و زیبایی از دید مولوی
چیزی که در دنیای امروز به مفهوم هنر می بینیم، هنر به معنی خاص است، هنری که با ابداع سر و کار پیدا می کند نه هنر عام، که عرفان و معرفت در آن گروه است.
ریشه ی واژه ی هنر در زبان فارسی به سانسکریت برمی گردد و با لفظ سونِر و سونِره که در اوستایی و پهلوی به صورت هونر و هونره می باشد، به معنی نیک مردی و نیک زنی هم ریشه است.
در زبان فارسی گذشته هم 4 هنر آن به معنی فضایل چهارگانه عدالت، شجاعت، عفت و حکمت عملی به معنی فرزانگی آمده است و در شعرهای فارسی هم به معنی فضیلت آن را می بینیم :
آن بزرگی که به فضل و به هنر گشت بزرگ
نشود بد به بد گفتن بهمان و فلان
در کتاب مثنوی معنویِ مولوی، کلمه ی هنر در کل به 2 معنا آمده است.
• یک : به معنای کمال اخلاقی، علم، فضل، فضیلت، معرفت و دانش. برای مثال:
  چون غرض آمد هنر پوشیده شد / صد حجاب از دل به سوی دیده شد
  به این شکل، مراد مولانا از کلمه ی هنر همان است که قبلا پیشینیان ما این مفهوم را برای کلمه ی هنردر نظر می گرفتند، یعنی آراسته شدن و متخلّق شدن به اخلاق الهی، محلّی شدن به حلیّت فضایل اخلاقی، تمایل به کمال حقیقی، ‌دست یابی به معرفت حقیقی، تسلیم در برابر خواست الهی و در غایت مقام فناء فی الله.
  هنر باید و فضل و دین و کمال
  که گاه آید و گه رود جاه و مال
  (سعدی)
  آسمان کشتی ارباب هنر می شکند
  تکیه آن به که برین بحر معلق نکنیم
  (حافظ)
  تکیه بر تقوی و دانش در طریقت کافری است
  راهرو گر صد هنر دارد توکل بایدش
  (حافظ)
  خاک زمین جز به هنر پاک نیست
  و این هنر امروز در این خاک نیست
  (نظامی)
  سعدی هنر نه پنجه مردم شکستن است
  مردی درست باشی، اگر نفس بشکنی
  (سعدی)
  می بینیم که مقصود از هنر در زبان شاعران، اهل عرفان و حکیمان ایرانی مسلمان غالبا متخلّق شدن به اخلاق الهی، معرفت حقیقی و فضایل اخلاقی می باشد.
• دوم : به معنی توانایی فوق العاده جسمی یا روحی، کفایت، قابلیت و لیاقت مثل :
  خواجه ام من نیز خواجه زاده ام
  صد هنر را قابل و آماده ام

در فرهنگ فارسی هم لفظ اَردم به معنی هنر آمده است که با ارتنگ و ارژنگ به همین معنی هم ریشه است. اینها همه به معنی علم هنر می باشند که شامل هر کمالی می شود. از اینجاست که در ادبیات فارسی عیب و هنر را در مقام معانی و الفاظ، متضاد می بینیم.
کمال سر محبت ببین نه نقص گناه
که هر که بی هنر افتد نظر به عیب کند
(حافظ)
ولی هنر به معنی عام به عبارتی نسبت بی واسطه و حضوری انسان با نامی است که مظهر آن است و این نسبت در همه مراتب کمال وجود دارد. از این جاست که شجاعت، حکمت، سیاست، فداکاری، دیانت و تقوی با لفظ هنر و هنرمندی تعبیر شده است، ولی بالاترین مرتبه ی هنرعام مقامی است که اهل تصوف به آن فنا فی الله گفته اند.
مولانا در این مورد گفته است :
چون غرض آمد هنر پوشیده شد
صد حجاب از دل به سوی دیده شد
هرموقع غرض در کار باشد و انسان، اسیر غرض های نفسانی گردد، هیچوقت هنر دیگران را نمی تواند ببیند، زیرا غرض، با پرده ها و حجاب دیده ی انسان را می پوشاند و مانع از دیدن هنر و هنرمند می شود. که این مقام، مقام بی غرضی می باشد و مولانا آن را اینگونه توصیف کرده است:
بی غرض نبود به گردش در جهان
غیر جسم و غیر جان عاشقان
رستم از آب و زنان همچون ملک
بی غرض گردم بر این دم چون فلک
از دید مولانا طمع و غرض باعث می شود که حجاب های نفسانی، چشم و گوش دل انسان را از دیدن و شنیدن حقایق باز دارد و باعث شود که انسان از مقام هنر و فضیلت و کمال و معرفت فاصله بگیرد:
چون غرض آمد، هنر پوشیده شد
صد حجاب از دل به سوی دیده شد
همچنان کی خلقِ عام اندر جهان
ز آن جهان ابدالِ می گویندشان
کین جهان چاهی است بس تاریک و تنگ
هست بیرون عالمی بی بو و رنگ
هیچ در گوش کسی ز ایشان نرفت
کین طمع آمد حجاب ژرف و زفت
گوش را بندد طمع از استماع
چشم را بندد غرض از اطلاع
(مولوی)
در کل از نظر مولوی اگرچه هنر ارزشمند است، ولی وسیله است نه هدف. وسیله ای برای عروج روح و نیل به حقیقت جاری و دیدار و وصال معشوقی ازلی و ابدی می باشد :
هر ندایی که تو را بالا کشید
آن ندا می دان که از بالا رسید
هر ندایی که تو را حرص آورد
بانگ گرگی دان که او مردم درد
در بیت های زیر می توان به نوعی فلسفه هنر را نزد مولانا جست و جو نمود. در این بیت ها مولوی برای هر نقش ظاهری، باطنی در نظر دارد و به بیانی دیگر برای هر نقش ظاهری، نقش غایب قائل است و به همین شکل برای آن باطن یا نقش غایب، دوباره باطن دیگری یا نقش غایب دیگری قائل می باشد. این نقش ظاهر و نقش های غایب مانند پله های نردبانی می باشند برای رسیدن به بام عرش و مقام قرب خداوند. اما برای نظر کردن به نقش های غایب باید انسان بینش و بصیرت کسب کند، چشم باطنی اش باز شده و به مقام معرفت برسد.
نقش ظاهر بهر نقش غایبست
و آن برای غایب دیگر ببست
تا سوم چارم دهم برمی شمرد
این فواید را به مقدار نظر
اول از بهر دوم باشد چنان
که شدن بر پای های نردبان
و آن دوم بهر سوم می دان امام
تا رسی تو پایه پایه تا به بام
از دیدگاه عرفانی با اهمیت ترین کارکرد زیبایی این است که ما را به منبع آن زیبایی وصل می کند. صورزیبایی فرصتی هستند برای یادآوری مجدد حقیقت وجود انسان. با این مفهوم، زیبایی وسیله به دست آوردن معرفت می باشد. اصول اندیشه های زیبایی شناسانه ی مولانا را باید در هستی شناسی وی جست و جو کرد. مدار این هستی شناسی بر عشق و زیبایی می باشد که در طرز فکر مولانا فقط از این راه می توان به معرفت الهی دست پیدا کرد. به بیانی دیگر از نگاه مولانا جمال الهی در کل هستی انعکاس پیدا کرده و تمام موجودات جلوه ی آن زیبایی می باشند.
از دید مولانا زیبایی نه فقط موجب به وجود آمدن عشق، گرما و حرکت در هستی شده، بلکه معرفت و شناخت اساسی نیز از همین راه امکان دارد.
مولوی اندیشه های بی مانند و ابتکاری خود را به زبان پر رمز و راز و بی سابقه ای که ویژه او است بیان کرده است. این تجربه ی هستی شناسانه مبتنی بر عشق نه یک تجربه ی فلسفی از نوع یونانی بلکه تجربه ای است کاملاً اسلامی و نشأت گرفته از وحی محمدی، تجربه ای مابعدالطبیعی و الهی که خود عرفا به آن حکمت میگویند.
تجربه ای که از فهم مستقیم معانی قرآن از راه دل به دست آمده و نه از راه استدلال و تفکر عقلی و درنتیجه از فلسفه پا را فراتر می گذارد. در رابطه با زیبایی و جمال از دیدگاه مولوی، به اعتقاد دکتر نصر، رومی که خود هم فردی مقدس و هم هنرمندی بزرگ و دارای جامعیتی شناخته نشده بود، به خصوص نسبت به سودمندی معنوی زیبایی، آن شکوه حقیقت که از دید وی همواره دروازه ای به درون اسرار خدایی باز می کرد، حساس بود. به زعم رومی زیبایی نقش مستقیم و بی واسطه خداوند در این دنیای کون و فساد و آنی ترین ابزار بیدار کردن آدمی و آگاه کردن او نسبت به عالم معنا می باشد. وی در زیبایی دلیل بی واسطه ی وجود حق و قدرت و رحمت بی نهایت او را می دید. می توان گفت که از نگاه رومی دلیل وجود الله در این عبارت خلاصه می شود : (زیبایی هست، پس خدا هست)
کتاب مثنوی معنوی بهترین نمونه ی آموزش اصول مکتب جمال بوده و نقش زیبایی در آن بیش از همه به چشم می آید.
همه جمال تو بینم چو چشم باز کنم
همه شراب تو نوشم چو لب فراز کنم
(مولانا)
مولانا گفته است که جمال تام و ابدی خداست و پیوندش با خدا همچون پیوند نور آفتاب است با آفتاب. زیبایی چیزی چون نور گرفتن دیوار است از آفتاب. عشق نباید به هر چیز زیبا که نوری موقت و عاریتی دارد، بسنده کند بلکه از ظاهر باید بگذرد و به اصل و منشأ ذاتی همه زیبائی ها برسد:
چون شدی زیبا بدان زیبارسی
که رهاند روح را از بی کسی
(مولانا)
مشتری اصلی او پروردگار می باشد و ‌آنقدر با این بال های زمینی پرواز می کند تا به خدا می رسد، اما توضیح می دهد که با عشق به زیبایی حرکت کرده است:
مشتری من خدایست او مرا
می کشد بالا که الله اشتری
خونبهای من جمال ذوالجلال
خونبهای خود خورم کسب حلال
از با اهمیت ترین موضوعات عرفانی و افکار وحدت وجودی، اتحاد آدمی با پروردگار است. اهل تصوّف با تکیه به آیه های قرآن و احادیث نبوی به دنبال اصل خود در شهر وجود خود فرو می رفتند. همین فلسفه ی خودجویی و خودشناسی، رسیدن به معرفت خداوندی در آ‌یینه ی وجود خود در جهان شناسی مولانا با روش ویژه ی خود نمایان شده است. مولانا می گوید که اگر طالب پروردگار هستید، پس باید سیر درون کنید، تا آنجا مراد را پیدا کنید :
آنان که طلب گار خدایید خدایید
بیرون ز شما نیست، شمایید شمایید
عاشق با معشوق و عشق خود یک رنگ شده و متحد می شود. مولوی جدایی و دوگانگی بین عاشق و معشوق را منتفی می داند :
لیک از لیلی وجود من پر است
این صدف پر از صفات آن درست
ترسم ای فصاد گر فصدم کنی
نیش را ناگه بر لیلی زنی
تجربه های فردی زیبانگری عارفانه خیلی بالاتر از مفهوم هنر به معنای اصطلاحی آن است. تحقق شهود زیبایی از گل و خار، کشف آن یکتای بسیار چهره ی بی صورت است که شاهدان آن خواصّ اولیا هستند. نشستن در منظری است که خدا نشسته و از آنجا مخلوقات را نظاره می کند و هر کدام را در جای خط و خال می نگارد و به خود در آفرینش آنها تبریک می گوید. رسیدن به منظور شهودی و شعوری بالاتر از دیدگاه های انسانی عادی است. به دست آوردن شنوایی و بینایی است که از مقابل نشستن و حضور و ارتباط (عشق) و وصل زیبانگر با زیبای مطلق است. از این دیدگاه کل چیزها زیبایند :
در دو چشم من نشین ای آنکه از من من تری
تا قمر را وانمایم کز قمر روشن تری
اندرآ در باغ، تا ناموس گلشن بشکند
زانکه از صد باغ و گلشن خوشتری و گلشن تری
مولوی در دفتر اول مثنوی بیت های خیلی مهمی دارد و در آنها نظر خود را درباره ی زیبایی های عالم هستی (زیبایی های بصری، اصوات زیبا، رایحه های خوشبو و... ) بیان کرده است.
هرچ را خوب و خوش و زیبا کنند
از برای دیده بینا کنند
کی بود آواز لحن و زیر و بم
از برای گوش بی حس اصم
مشک را بیهوده حق خوش دم نکرد
بهر حس کرد او پی اَخشم نکرد
(مولانا)
مولوی در داستان پیرجنگی، حساسیت خود را به زیبایی و صوت دلنشین با وصف پیر چنگ نواز به این شکل بیان می کند :
بلبل از آواز او بی خود شدی
یک طرب ز آواز خوبش صد شدی
مطربی کز وی جهان شد پر طرب
رسته ز آوازش خیالات عجب
از نوایش مرغ دل پران شدی
و ز صدایش هوش جان حیران شدی
مولوی زیبایی را ستایش کرده و به زیبایی حساسیت فوق العاده ای نشان داده است، با این وجود مثل سعدی اصالت را به سیرت زیبا می دهد و نه صورت زیبا:
پس بدان که صورت خوب نکو
با خصال بد نیرزد یک تَسو
ور بود صورت حقیر و ناپذیر
چون بود خلقش نکو در پاش میر
در جایی دیگر مولوی برای تشخیص زیبا از زشت سخن گفته است :
آینه دل صاف باید تا در او
واشناسی صورت زشت از نکو
مولوی گفته است که شرط تشخیص و تمیز دادن زیبا از زشت و راستی از ناراستی ، این است که آینه ی دل از زنگارها و کدورت ها پاک و صاف بشود.
آیینه ات دانی چرا غماز نیست؟
زانکه زنگار از رخش ممتاز نیست
رو تو زنگار از رخ خود پاک کن
بعد از آن آن نور را ادراک کن
هر کسی ز اندازه ی روشن دلی
غیب را بیند به قدر صیقلی
هرکه صیقل بیش کرد او بیش دید
بیشتر آمد بر او صورت پدید
در دید او آدمی باید وجود خویشتن را از انانیّت و صفات نفسانی پاک گرداند. باید در آتش ریاضت، وجود آدم ، خود را سوزانده تا قائم به فضایل و کمالات اخلاقی بشود.