سفره قلمکار

---

خرید سفره قلمکار

ابتدا کمی با هنر قلمکاری آشنا می شویم و سپس به خرید محصولات قلمکاری می پردازیم.
روح ایرانیان با هنر در آمیخته است. لطافتی که در محصولات هنری دیده می شود و تنوع رنگ ها و نقش ها نشان دهنده روحیات لطیف ایرانیان است. اگر محل کار یا منزل خود را با هنر ایرانی زینت ببخشید هم خودتان لذت می برید و هم وقتی مهمان به منزلتان می آید از بودن در منزل شما خاطره ی خوشی در ذهنش رقم می خورد. پیشینه ی هنر قلمکاری یا همان چاپ نقوش رنگی روی پارچه ها در ایران به زمان ساسانیان برمی گردد.

فروش قلمکاری اصفهان

ابزار و وسایل قلمکاری

در این قسمت وسایل و ابزار هنر قلمکاری را به همراه چگونگی کاربرد آن ها شرح می دهیم.

• تخته
میز کوتاهی به طول ۱/۳۰ تا ۲ متر و عرض ۵۰ تا ۷۰ سانتی متر می باشد. هنرمندان قلمکار پشت میز روی تشکچه ای نشسته و سطح میز را با پارچه های مختلفی می پوشانند تا نرم شده و برای پهن کردن پارچه های قلمکار و نقش زنی مهیا شود. البته برای آسانی کار در زیر تخته حفره ای در زمین کنده می شود که به آن پاچال می گویند و استادکار پاهای خود را داخل آن قرار می دهد تا بخاطر نشستن زیاد به پاها فشار نیاید و کارشان راحت تر باشد.
• روتخته
روتخته شامل 2 قسمت می باشد : قسمت اول پارچه هایی که روی میز پهن می شود و معمولا پشمی هستند قسمت دوم پارچه هایی که روی قسمت اول پهن می شود و غالبا پنبه ای می باشند.


• قالب
نقش های مورد نیاز برای پارچه های قلمکار بر روی قالب های به خصوصی کنده کاری می شود. این قالب ها معمولا از چوب گلابی و زالزالک تولید می شود، چون شکل پذیری و دوام این نوع چوب ها نسبتا بالا است. چوب زالزالک غالبا برای قالب هایی با نقوش ریز و چوب گلابی برای قالب هایی با نقوش درشت به کار می رود. قالب تراشی به خاطر ظرافت های خاص آن زحمت و اهمیت بالایی دارد. حساسیت قالب قلمکار معمولا بعد از مدتی که استفاده شد به خاطر آلوده شدن پی در پی به کرک در پارچه ، گردو غبار ، رنگ ، الیاف و تحمل ضربات زیاد ، کاهش پیدا کرده و از بین می رود. لبه های منقوش رفته رفته ساییده می شود ، در این حالت قالب قابل استفاده نیست. در این شرایط یا آن نقش با قالب جدیدی ایجاد میکنند و یا قالب قبلی را مرمت می کنند. قالب های قلمکار نقش و نگار مختلفی دارند که می توان آنها را به 12 دسته تقسیم بندی نمود. این تقسیم بندی همان طرح های استفاده شده در تولید پارچه قلمکار می باشند.

انواع طرح های قلمکار(نقوش روی مهر یا قالب)

• قالب تصاویر عشاق معروف مثل یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین
• قالب مناظر تاریخی ایران، مانند سی‌و‌سه‌پل ، عالی‌قاپو و غیره
• قالبهای نشان دهنده تصاویری که مربوط به داستان ها و افسانه های قدیمی هستند.
• قالب تصاویر صوفیان ، شعرا و بزرگانی مثل حافظ، فردوسی و غیره.
• قالب تصاویر ورزشی، زورخانه ها ، پهلوانی و مواردی مانند آن ها.
• قالب تصاویر پرندگان و یا جانوران.
• قالب گل و بوته و گیاه و مواردی که در طبیعت وجود دارد.
• قالب تصویر مکان های شاه نشین مانند شکارگاه های سلطنتی و ...
• تصاویر مربوط به مینیاتورهای معروف
• تصویر نوازندگان و رقصندگان.

• قدح یا پنجیری
یک ظرف مدور است که از گل پخته و سفال می باشد. این ظرف همیشه در طرف راست استادکار قالب زن قرار می گیرد. اخیرا به جای ظروف سفالی ، ظروف پلاستیکی هم به کار برده می شود. درون این قدح رنگ های مورد نیاز قرار دارد که روی آن را با پارچه ای می پوشانند. به این پارچه شال یا به اصطلاح شال پوشه بندی می گویند. رنگ از قدح به این پارچه نفوذ کرده و به مقدار کافی رنگ روی شال جمع می شود و وقتی قالب را روی آن می زنند به مقدار لازم رنگ را به خود می گیرد و نقش به طور مشخص روی پارچه منعکس می شود . روی شال گوشه بندی غالبا پارچه کرباسی قرار می دهند که به آن کهنه کرباس گفته می شود. روی این 2 پارچه یک نوع پارچه دیگر که غالبا نرم و لطیف است می کشند که به آن پارچه سقلا گفته می شود. هر بار که هنرمند قلمکار قالب را روی شال قدح می زند، قالب اثری از خود روی پارچه به جا می گذارد . برای برطرف کردن اثر ایجاد شده باید فوری روی سطح شال را به رنگ آغشته کرد. برای همین شاگرد با وسیله ای که پوچه نام دارد سطح شال گوشه بندی را آغشته به رنگ کرده وبرای زدن قالب بعدی مهیا می کند . نام این شاگرد پوچه مال است.
• پوچه قلم
پوچه دراصل نوعی قلم پشمی می باشد که آن را از پارچۀ شال حسین آبادی (جلفای اصفهان) تهیه می کنند . طرز تهیۀ پوچه به این شکل است که قطعه ای از این پارچه را 4لا می کنند و می دوزند. بعد لبۀ تر را ریش ریش کرده و در فاصله های نزدیک به هم چوب های کوچکی قرار داده و فاصله های میان چوبها را می دوزند تا چوبها را در داخل پارچه و بخشی که ریش ریش شده است، تثبیت کنند.


• صاف کنی (کیس یا کیسه)
صافی کنی یا کیس، وسیله ای است که با آن پارچه های ناصاف را برای مهیا کردن پارچه جهت مرحله قالب زنی، صاف کرده و چین و چروک هایی را که به خاطر شست وشو های پی در پی به وجود آمده است از میان می برند.
• دست پیچ
همانطور که از نامشان پیدا است پارچه هایی است که به دست می پیچند به این دلیل که نقش قالب به طور کامل روی پارچه انتقال داده شود. استادکاران و کارگران، بعد از قرار دادن قالب برروی پارچه با دست خود ضرباتی به آن وارد کرده، و برای اینکه دست و مچ شان از ضربه های متوالی خسته و اذیت نشود، پارچه ای به دست خود میپیچند. این پارچه از 3 قسمت تشکیل شده که عبارتند از :
• دست پیج: مقداری پارچۀ نرم که به دست راست پیچیده می شود.
• لایی: معمولا روی دست پیج بسته می شود. جنس آن پارچه نرم تر از پارچه دست پیچ است.
• روپیج: بیشتر از پارچه کرباس یا متقال می باشد که روی لایی پیچیده می شود.
اگربخواهند ضرباتی که بر قالب وارد می کنند محکم تر باشد، روپیج را از جنس چرمی تولید می کنند .
• بندگیر
پارچۀ تقریبا ضخیم یا گونی قیراندودی می باشد که به قطعات کوچک، معمولا به شکل مربع یا مستطیل، برش داده می شود. بندرگیر در برابر رنگ قلمکار، غیرقابل نفوذ است و طرز استفاده از آن به این شکل است که آن را روی پارچه، یعنی محلی که می خواهند نقش را چاپ کنند، قرار می دهند و قالب آغشته به رنگ را به طرزی روی پارچه و بندگیر میگذارند که به میزان مورد نظر، از نقش روی پارچه و بقیه روی بندگیر قرار میگیرد. بعد از آن بندگیر را روی نقش گذاشته و دوباره قالب گفته شده یا قالب دیگری را روی پارچه میزنند. در این حالت، نقش چاپ شده تکمیل می شود، یعنی به وسیلۀ بندگیر، یک نقش را 2 قسمت کرده و مجموع این 2 نیمه را که تشکیل نقش کاملی می دهد چاپ می کنند.
انواع بندگیر
• بندگیر پارچه ای
• بندگیر از جنسی قیری
• هاون سنگی
از آن برای ساییدن و نرم کردن نیل استفاده می کنند و نام کسی که این هاون را استفاده می کند و نیل را می ساید نیل ساب می باشد.
• لیف
از الیاف گیاهی که برای تمیز کردن قالب های کثیف و رنگی به کار می رود تشکیل شده است. گیاه لیف معمولا در کاشان به دست می آید و آن را لیف گیاهی می نامند و غالبا برای قالب های درشت استفاده می شود. یک نوع دیگر لیف نیز برای تمیز کردن قالب های ریزنقش استفاده می شود که به آن لیف تخته یا مویی گفته می شود. گاهی اوقات این لیفها را جهت نم زدن پارچه هم به کار می برند.


• پاتیل
حوضچه هایی است که معمولا به شکل دایره می باشد و ته آن، از یک ورقۀ بزرگ مسی تشکیل شده، در زیر آن یک منبع حرارتی، برای گرم کردن محتویات آن، قرار دارد. غالبا بعد از ریختن مواد لازم به داخل پاتیل، پارچه هایی را که 2 رنگ اول و دوم (مشکی و قرمز) روی آنها نقش شده است، جهت تثبیت رنگ، به داخل دیگ زیخته شده و با چوب بزرگی هم زده می شود تا این رنگها کاملا ظاهر شوند. در گذشته این پاتیل ها را بسیار بزرگ و در کنار زاینده رود می ساختند، اما امروزه ابعاد آنها کوچک تر شده و در کارگاه های قلمکاری نصب می شوند.
• رنگ
در قدیم جهت چاپ پارچه های قلمکار از رنگ های قدیمی و طبیعی استفاده می کردند، اما امروزه به خاطر گسترش صنعت رنگ و مقرون به صرفه نبودن زمان و هزینه های مصرفی، رنگ ها و غلظت دهنده های شیمیایی را به کار می برند. ریشه یابی علت این مساله، باز شدن دروازه کالاهای کشورهایی مانند چین و هند به ایران است و چون صنعتگران برای تولید بیشتر توان رقابت را ندارند، ناچار به سنت شکنی هایی در این عرصه شده اند.
• پارچه
در زمان صفویان جهت تولید نقاشی قلمکار و پارچه چاپ قلمکار از پارچه های پنبه ای و بعضی مواقع هم ابریشمی استفاده می شد. در اصل متقال، کرباس، کتان و حریر از پارچه هایی بودند که هنرقلمکاری بر روی آنها انجام می شد، اما امروزه بیشتر از پارچه های پنبه ای دولایی100% خالص استفاده می شود. این نوع پارچه ها از لحاظ کیفیت و وزن فرق دارند، بعضی از آن ها نازک و بعضی دیگر ضخیم ترمی باشند. جنس پارچه های قلمکار لباسی ابریشم مصنوعی است. روی سایر پارچه های مانند پوپلین، چلوار، تترون و حتی ابریشم طبیعی هم چاپ قلمکار و همچنین نقاشی قلمکار پیاده می شود .

مراحل تولید پارچه های قلمکار

• قالب سازی
• رنگ سازی
• آماده کردن پارچه
• نقش زدن
• ثابت کردن رنگ
• سفیدگری
• قالب سازی
اولین ، مهمترین، حساس ترین و ظریف ترین مرحله قلمکاری قالب سازی است. به بیانی دیگرمی توان گفت اصلی ترین هنر قلمکاری همان قالب سازی آن می باشد. جنس قالب های قلمکار از چوب گلابی می باشد ، علت این امر این است که جنس چوب گلابی نرم بوده و به آسانی می توان روی آن حکاکی کرد . قالب ساز برای ایجاد قالب، نقش موردنظر را روی چوب بر می گرداند و بعد به حکاکی آن نقش می پردازد . بعد چوب های اضافی دور طرحها را بریده و در پشت چوب ، دسته ای برای قالب درست می کنند و قالبها را روغن می زنند تا دوام آن ها بیشتر بشود.
• رنگ سازی
همه ی رنگهایی که در تولید پارچه های قلمکار استفاده می شود رنگهای گیاهی است . در هر کارگاه قلمکاری استاد دیگری هم حضور دارد که کارش خیلی مهم و حساس است . ایشان استاد رنگساز کارگاه هستند که با اطلاعات وسیعی که درباره گیاهها و املاح معدنی دارد ، رنگهایی را که در نقش زدن به کار می رود، می سازد .
• آماده کردن پارچه
در این مرحله پارچه های سفید را 5 روز ، به صورتی که تکان نخورد در آب رودخانه قرار می دهند. بعد یک طرف پارچه را می گیرند و سر آزادش را محکم به سنگ می زنند . این کار را به این دلیل انجام می دهند که مواد زائد از پارچه بیرون رود و به اصطلاح آبخور شود . بعد از خشک شدن پارچه ها در هرم آفتاب ، پارچه ها را دندانه می کنند. عمل دندانه به این صورت است که پوست انار را به هلیله مخلوط کرده و در آب حل می کنند و پارچه ها را در این محلول فرو می برند ، با این کار پارچه به رنگ زرد مایل به کرم در می آید . بعد از خشک شدن رنگ ، پارچه های بلند را متناسب با میزان مصرفشان در سایزهای گوناگون می برند تا از آنها انواع قلمکار ، مانند سجاده و رومیزی دست کنند .


• نقش زدن
در این مرحله با مهرهایی که در مرحله ی اول ساخته شد باید نقش ها را روی پارچه ها چاپ کنند. بنابراین مهر یا قالب را به رنگ موردنظر آغشته کرده و روی پارچه نقش می زنند. برای این کار باید با دست ضربه محکمی به روی قالب بزنند. روند کار به این صورت است که هر قالب زن یک رنگ را نقش می زند و برای رنگ بعدی پارچه را به نفر کنار خود می دهد .این کار آنقدر ادامه پیدا می کند تا رنگها کامل شود یعنی هر بخش از نقش قالب به رنگ موردنظر در آید . وقتی که همه نقش ها و رنگ های موردنظر به این شکل روی پارچه نقش بستند ، کار نقش زنی تمام می شود. سپس پارچه های را به رودخانه می برند تا رنگ ها را تثبیت کنند.
• ثابت کردن رنگ
پارچه ها را بعد از شستن و خشک کردن در پاتیلی فرو می برند که محتوای این پاتیل شامل آب جوش ، گرد پوست انار و الیزارین می باشد . پیش از تماس با الیزارین ، رنگ قرمز نقش ها حالت اصلی خود را ندارد و به رنگ چرک می باشد . الیزارین باعث می شود که رنگها به حالت اصلی خود ظاهر شوند . الیزارین همچنین در ثابت شدن رنگها نیز تاثیر می گذراد . سپس پارچه را از پاتیل الیزارین بیرون آورده ، آن را مجددا در آب رودخانه می شویند و بعد آن را محکم به سنگ می کوبند تا آب و الیزارین از آن خارج شود. بعد از خشک شدن پارچه ها را به دو دسته تقسیم می کنند : 1 دسته را که می خواهند با همان زمینه کرم باقی بماند ، برای مرحله بعدی چاپ ، یعنی گرفتن رنگهای دیگر ، باردیگر به کارگاه نقش زنی می فرستند . دسته دیگر پارچه ای است که می خواهند رنگ زمینه اش سفید شود. این دسته باید وارد مرحله سفیدگر بشوند.
• سفیدگری
پارچه هایی را که نیاز است رنگ زمینه شان سفید باشد با محلولی که از گاو به دست می آید، خیس می کنند و پارچه را به شکلی روی زمین پهن می کنند که نقشهایش رو به زمین و پشت به آفتاب باشد . بعدا مرتب روی پارچه آب می پاشند تا نمدار باشد. کار سفیدگری در تابستان 5 روز و در زمستان ممکن است تا 1 ماه طول می کشد ، و این بستگی به درجه حرارت و مدت زمان تابش مستقیم خورشید دارد. بعد از اتمام کار سفید گری ، کار چاپ رنگهای آبی ، زرد و سبز روی پارچه آغاز می شود و به این ترتیب پس از یک شستشوی دیگر پارچه ، کار حدودا تمام می شود.

کاربرد پارچه های قلمکار

رومیزی، سفره، رو فرشی، رو مبلی، پرده، روتختی، رو بالشی، زیرانداز، تزئین روی دیوار در طراحی های کلاسیک و سنتی، بقچه، سجاده، دستمال، حوله حمام، ، روسری، شال گردن، كیف ،لباسهای محلی، پیراهنهای زنانه و ...



انواع سفره قلمکار

سفره قلمکارها از جهات مختلف دارای انواع گوناگونی هستند.

انواع سفره قلمکار از نظر شکل هندسی

• سفره قلمکار گرد
• سفره قلمکار مستطیل
• سفره قلمکار مربع

انواع سفره قلمکار از نظر برند

• برند زابلیان
• برند عطریان
• برند جعفری
• و برندهای زیاد دیگری که در این حیطه فعالیت دارند

از انواع سفره قلمکار نظر جنس پارچه

• سفره قلمکار پنبه
• سفره قلمکار پلی استر


انواع سفره قلمکار از نظر کاربرد

• رومیزی
• سجاده
• سفره
• دیوارکوب
• پرده
• مانتو
• کیف
• و ...

انواع سفره قلمکار از نظر طرح و رنگ

رنگ بندی های متنوع و طرح های گوناگونی مانند بته سرکج، گل، بوته، اشکال هندسی و ... در ادامه به شرح هر یک از انواع فوق می پردازیم.

انواع سفره قلمکار از نظر شکل هندسی

• سفره قلمکار گرد
این مدل بیشتر برای رومیزی استفاده می شود، البته دیده شده که به عنوان سفره و دیوارکوب هم از آن استفاده کنند.
• سفره قلمکار مستطیل
به عنوان رومیزی ، سجاده و سفره کاربرد زیادی دارد. به عنوان دیوارکوب به صورت کج و مایل هم از آن استفاده می کنند.
• سفره قلمکار مربع
بیشترین کاربرد آن به عنوان رومیزی و دیوارکوب می باشد. داخل ویترین و دکور هم سایزهای کوچک مربع انداخته می شود.

انواع برند سفره قلمکار

برندهای مختلفی وجود دارند که هرکدام روش خود را برای تولید دارند چه از نظر جنس انتخاب شده و چه از نظر طرح و رنگ. اما همه ی آن ها تقریبا مشابه هم هستند و تفاوت چندانی بین برندهای مختلف دیده نمی شود. چیزی که باعث محبوب تر شدن یک برند می شود اولا جنس پارچه است و دوما دقت و ظرافت در ایجاد طرح روی پارچه ها و مرغوبیت رنگ های به کار رفته در ایجاد طرح های آن ها.

جنس سفره های قلمکار

• پنبه
جنس پنبه کیفیت بالاتری دارد ، رنگ را بیشتر به خود جذب می کند و در نتیجه دوام رنگ آن بالاتر می باشد.
• پلی استر
این جنس کیفیت و دوام کمتری نسبت به پنبه دارد و به کار بردن آن در تولید پارچه قلمکار از مرغوبیت آن می کاهد.

موارد مصرف سفره قلمکار

• رومیزی قلمکار
رومیزی رایج ترین نوع کاربرد پارچه های قلمکاری شده می باشد. معمولا رومیزی های مربع در سایزهای 60 * 60 ، 80 * 80 ، 100 * 100 و غیره موجود هستند. رومیزی های مستطیل و گرد هم اندازه های مختلفی دارند.
• سجاده قلمکار
مسلما برای خواندن نماز پارچه ی قلمکار باید به شکل مستطیل باشد. پس اگر به این منظور پارچه قلمکار را تهیه میکنید باید نوع مستطیلی آن را بخرید. مزیت سجاده قلمکار نسبت به سایر سجاده ها سبک بودن و راحتی در شستشو و حمل آن هاست.
• سفره قلمکار
هنوز هم هستند خانواده هایی دوست دارند سفره ی غذای خود را روی زمین پهن کنند و در بین انوع سفره ها سفره قلمکار را ترجیح می دهند. هرچند نشستن روی زمین برای پا و کمر خوب نیست اما صفای خود را دارد. البته سفره قلمکار را می توانید روی میز نهارخوری خودتان بیندازید و از غذا خوردن دور میز بیشتر از روی زمین لذت ببرید.


• دیوارکوب قلمکار
انواع پارچه های قلمکار گرد، مربع ، مستطیل در انواع طرح و رنگ ها را می توان به عنوان دیوار کوب استفاده کرد.
• پرده قلمکار
پرده های آماده قلمکاری شده هم در بازار موجود می باشند که می توانید برای جلوی پنجره یا کاربردهای دیگر آن ها را تهیه کنید.
• مانتو قلمکار
این مانتوها فانتزی و پرطرفدار هستند. مخصوصا برای فصل بهار و تابستان جنس خنک و خوبی دارند. خانم هایی که معمولا تیپ های هنری میزنند زیاد طرفدار این نوع مانتوها هستند.
• کیف قلمکار
این کیف ها که ظاهر بسیار زیبایی دارند هم در ابعاد کوچک و بزرگ تولید می شوند. می توانید یک مانتو قلمکار هم تهیه کنید تا با کیفتان ست شود.

وجه تسمیه قلمکاری

علت وجه تسمیه این هنر به نوع تولید و روش منقش کردن پارچه در ابتدای ظهور این هنر برمی گردد. معنای آن هم این است که در اول روی پارچه‌های پنبه ای و احتمالاً ابریشمی، با قلم نقوش مختلفی را نقاشی می کردند و پدید می آوردند. اما به دلایلی کار کردن با قلم را ادامه ندادند و به ایجاد قالب ها روی آوردند.

دلایل عدم استفاده از قلم در قلمکاری :

• زمان زیادی می برد.
• نقش های رسم شده با قلم هماهنگی نداشتند و استفاده از قلم موجب یکسان نبودن تولیدات می شد
• قیمت محصول تولید شده را هم بالا میبرد زیرا طراحی با قلم سخت تر بود.
به دلایل مطرح شده در مطلب فوق قلمکاران اقدام به طراحی، حکاکی و کنده کاری قالب‌های مورد نظر کردند.
البته بعد از یافتن راه حل جدید، به طور کلی نقش زنی به شکل قدیمی کنار گذاشته نشد بلکه بعضی از نگاره ‌ها با قالب و سایر طرح‌ها با دست نقاشی می شد. اما با گذشت زمان و به خاطر احتیاج به سرعت بالاتر در تولید، قلمکارسازی به صورت امروزی در آمد که در آن از قالب برای کلیه نگاره ‌ها و نقوش متداول استفاده می شود. در این روش قلمکارسازی، فقط یک ایراد وجود دارد و آن استفاده از رنگ‌های محدود با قالب‌های مشخص است. در صورتی که در آغاز که نقش زنی با قلم انجام می شد، این محدودیت در مورد استفاده از رنگ نبود و تنوع رنگی بیشتری در تولیدات و خلاقیت هنری به چشم می خورد. (اخوان چیت ساز، با تغییراتی در متن اولیه ). بی شک یکی از هنرهای سنتی و صنایع دستی با ارزش و به نام ایران در سطح ملی و بین اللملی هنر قلمکاری است که امروزه در گروه چاپ‌های سنتی قرار دارد: هنری که هرچند مطابق قراین، اسناد و مدارک موجود خاستگاه اولیهٔ آن را در تمدن دیگری باید بیابیم، ولی اساتید و هنرمندان ایرانی و به خصوص فرهیختگان هنری شهر اصفهان آنقدر در رشد، بالندگی، ذوق آزمایی، دگرگونی وسیرتکاملی نقش ها، روش های تولید، تنوع در تولید و درافزایش جلوه هنری آن تلاش کرده اند که این هنر به یکی از هنرهای صناعی پررونق و مطرح ایرانی تبدیل شد و در عمق زندگی فردی و اجتماعی ایرانیان جایگاه خاصی پیدا کرد.



پیشینه هنر قلمکاری تا به امروز

همه متخصصان و صاحب‌نظران مربوطه بر این باورند که بی شک صنایع‌دستی قلمکاری یا قلمکارسازی از زمان ایلخانی در ایران رواج داشته است، به این دلیل که در زمان نام برده به خاطر حمایت و پشتیبانی خوانین مغول، پارچه‌های پرنقش و نگار چینی در بازارهای ایران فروش خوبی پیدا کرده بود و ایرانی‌ها هم برای رقابت با چینی‌ها و همینطور برای جلب توجه مغولان، دست به ابتکاراتی زدند که از آن جمله ابداع نقاشی بر روی پارچه با قلم یا به اصطلاح قلمکار نقاشی و سپس چاپ قلمکار با قالب و مهر بوده است. شواهد بیان گر این است که قلمکارسازی و چاپ قلمکار در زمان تیموریان هم در شهرهایی از کشورمان مانند نخجوان، سمنان، گناباد، بروجرد، شیراز، رشت، کاشان، یزد، اصفهان،همدان، مشهد، دامغان و نجف‌آباد رواج داشته است . گسترش و اوج پیشرفت هنر قلمکاری به دوره صفوی به خصوص زمانی که اصفهان پایتخت ایران بود برمی‌گردد که به هنری مطرح با کاربردهای بسیاری تبدیل شده بود.

تاریخچه‌ی قلمکاری از ابتدا تا زمان صفویه

تاریخچهٔ چاپ قلمکار و قلمکارسازی، که یکی از انواع رایج چاپ بر روی پارچه می باشد، دچار ابهام است. شیوه های رایج چاپ‌های سنتی که به صورت عمده چاپ قلمکار، چاپ باتیک و به گمان برخی از صاحب نظران چاپ دستی را هم شامل می شود، از گذشته‌های دور در بعضی از نقاط دنیا دنبال شده است. چند تن از صاحب نظران قدمت نقش زدن روی پارچه به روش باتیک را حدود 2000 سال پیش میدانند که از کشور اندونزی شروع شده است و امروزه نیز هنرمندان زیادی در جزایر بی شماری در اندونزی به کار چاپ باتیک می پردازند. کشف بقایای نیم تنه ای پارچه ای در مصر متعلق به حدود 400 ق. م، که دارای نقش های ستاره ای شکل و به رنگ آبی است و همچنین کشف قالب‌های قلمکار در هند، که آن هم به حدود قرن چهارم پیش از میلاد برمیگردد، تمام اطلاعات و دانسته‌های ما تا به امروز در مورد سابقه چاپ‌های سنتی و از جمله چاپ قلمکار در سایر ممالک دنیاست. در مورد تاریخ چاپ پارچه در ایران، بررسی ‌ها و مطالعات زیادی انجام نشده است، اما به نظر میرسد با ورود پارچه‌های سادهٔ ابریشمی از چین در زمان اشکانی، منقوش کردن بعضی از پارچه ‌ها در ایران رایج شده باشد، ولی در زمان ساسانی، نقش‌های چاپی به بهترین شکلی برای تزیین بافته‌های پنبه ای، کتانی و ابریشمی به کار گرفته شد و هنر منقوش کردن پارچه در ایران رواج داشته است. قدیمی ترین قالب‌های شناخته شده در ایران، 3 قالب تراشیده از سنگ است که همراه آثار سفالی قرن های چهارم و پنجم هجری در حفاری‌های نیشابور به دست آمده است (نگاره ‌ها و پارچه ها، ص ۲۱) همه صاحبنظران و متخصصان ذیربط بر این باورند که بی شک قلمکار و قلمکارسازی از زمان ایلخانی در ایران مرسوم بوده است. به این دلیل که در زمان یادشده به خاطر حمایت و پشتیبانی خانان مغول، پارچه‌های منقوش چینی در بازارهای ایران فروش فوق العادهای پیدا کرده بود و ایرانیان هم برای رقابت با چینی ‌ها و همچنین برای جلب توجه مغولان، دست به ابتکاراتی زدند که از آن جمله ابداع نقاشی روی پارچه با قلم یا به اصطلاح ابداع قلمکار نقاشی و سپس چاپ قلمکار با قالب و مهر بوده است (هنر و مردم ص ۴۹-۵۰) شواهد و قراین نشان می دهد که قلمکارسازی و چاپ قلمکار در زمان تیموریان هم در شهرهایی از کشورمان مانند شیراز، رشت، بروجرد، نخجوان، سمنان، نجف آباد، کاشان، یزد، گناباد، مشهد، دامغان، اصفهان و همدان رواج داشته است و شهر اصفهان فقط یکی از مراکز تولید قلمکار بوده است. درکل می توان گفت که قلمکارسازی که نوعی از چاپ های سنتی بر روی پارچه است. تاریخچه پرفراز و نشیبی داشته است، اما به تحقیق هنری که امروز آن را به نام قلمکار می شناسیم، در زمان های قدیم، به نام چیت سازی مشهور بوده است (مختار تجویدی) و گسترش و اوج ترقی آن به دوران صفویه و به خصوص دوران پایتختی اصفهان برمی گردد.
در ادامه مطالب بعضی از دلایلی که باعث شد قلمکاری در دوره صفویه اوج بگیرد را بیان کرده ایم :
• در آن زمان مواد اولیه و ابزار کار قلمکاری، رنگ‌های طبیعی و غیره در دسترس بود.
• توجه زیاد پادشاهان و سلطان های حکومت صفوی به پیشرفت و پشتیبانی از هنرمندان.
• تنوع زیاد محصولات قلمکاری.
• با کیفیت بودن کار هنرمندان ایرانی در تولید پارچه و رنگ‌های طبیعی.
• رقابت با قلمکارسازان هندی که پیش از صفویه و به خصوص در دوران تیموری رقیبی جدی برای قلمکار ایران به شمار می آمدند.


در دوران صفویه، به ویژه در زمان سلطنت شاه‌عباس اول، قلمکارسازی رونق خوبی پیدا کرد و بیشتر لباس‌های مردانه و زنانه با پارچه‌های قلمکار تولید می‌شد و این پارچه‌ها در آن زمان بین مردم شناخته شده بود. به خصوص درباریان توجه خاصی به این پارچه ها داشتند و خیلی از لباس هایشان از نوع مخصوصی از پارچه های قلمکار بود که قلمکار زر یا اکلیلی نامیده می شد. این پارچه ها در بازار قیصریه اصفهان که در میدان نقش‌جهان قرار دارد در محل‌های مخصوصی که برای تهیه لباس درباریان بود، وجود داشت و اشخاصی بودند که قواره‌های قلمکار را تهیه و برای فروش مهیا می‌کردند که هرکدام از این قواره‌ها دلگه نام داشت.
قلمکار‌های مربوط به دوره صفویه خصوصیات منحصربه خود را داشتند که در ادامه بعضی از آن ها بیان شده است :
• کاربردهای گوناگون در زندگی فردی و اجتماعی.
• به کار بردن پارچه کتانی، پنبه‌ای و ابریشمی با کیفیت.
• استفاده از رنگرزی طبیعی.
• به کار بردن نگاره‌ها و طرح‌های اصیل گل‌ها و گیاهان و شعرهای حماسی.
• به کار بردن قلمکار نقاشی در تهیه پرده‌های مخصوص مراسم پرده‌خوانی و تعزیه که کاملا به شعرهای محتشم کاشانی مزین می‌شد.

سفره قلمکار در ازدواج و جهیزیه

در شهرهای ایران به خصوص اصفهان سفره قلمکار کاربردهای زیادی دارد و در جهیزیه هم خیلی از افراد آن را تهیه می کنند. برای رومیزی و سایر کاربردها. چند مورد که می توانید در آن از پارچه های قلمکار استفاده کنید :

پارچه قلمکار در مراسم مهربران

این مراسم که در بیان عامیانه مهربرون نام دارد، مراسمی برای تعیین میزان مهریه عروس خانم می باشد. در این مراسم معمولا خانواده ی عروس یک میزانی را در برگه ای به عنوان پیشنهادمی نویسند و به خانواده داماد می دهند و سپس با گفتگو بر سر یک میزانی دو طرف به توافق می رسند. زمانی که خانواده ی عروس میزان پیشنهادی را می آورند می توانند برگه را برای احترام و زیبایی داخل یک سینی قرار دهند و در کنار آن یک شاخه گل بگذارند. زیباتر می شود اگر یک پارچه قلمکار کوچک هم داخل سینی زیر برگه بیندازید. در واقع به جای توسینی از آن استفاده بشود.

پارچه قلمکار در مراسم بله برون

در این مراسم که بعضی از خانواده ها در شبی جدای از مهربرون انجام می دهند در بین بعضی رسم است که خانواده ی داماد یک حلقه برای نشان کردن عروس که با حلقه ی نامزدی تفاوت دارد همراه با گل و شیرینی می آورند تا این انگشتر را به دست عروس کنند. معمولا این حلقه در یک سینی یا ظرف قرار داده می شود و اطراف آن با گل و ... تزئین می شود. زیباتر می شود اگر در ظرف زیر حلقه یک سفره قلمکار زیبا و متناسب با سایز ظرف پهن باشد.

پارچه قلمکار در قند و قباله

قباله یا سند ازدواج متعلق به عروس می باشد. بعضی از افراد در همان روز عقد سند ازدواج را تقدیم به عروس می کنند. اما بعضی از خانواده های رسم دارند که سند را خانواده داماد برده و در شب عروسی دوباره بیاورند و به عروس یا پدرش تقدیم کنند. به این مراسم سنتی قند و قباله گفته می شود. کنار قباله یک کله قند به همراه یک هدیه مثل سکه یا ربع سکه یا موارد دیگر (بستگی به توان مالی و خواسته ی داماد دارد) قرار داده می شود. قند و هدیه و سند ازدواج را در یک ظرف مثلا سینی می گذارند و معمولا زیر آن ها یک پارچه ی زیبا پهن می کنند. پیشنهاد ما این است که از پارچه ی قلمکار استفاده کنید. البته تعدادی نیز همین کار را می کنند.

پارچه قلمکار در جهیزیه

این پارچه ها در جهیزیه می توانند کاربردهای زیادی داشته باشند :
برای رومیزی ها
برای انداختن روی وسایل آشپزخانه مثل آبمیوه گیری ، پلوپز، گوشت چرخ کن ، ماشین لباسشویی ، اجاق گاز و ...
برای پهن کردن داخل طبقات ویترین
برای انداختن روی جاکفشی
برای سجاده عروس و داماد
برای روی میز آرایش
روی میز ناهارخوری
و ...

مواردی که در زمان خرید پارچه قلمکار باید به آن ها توجه شود :

اگر قصد خرید پارچه قلمکار را دارید بهتر است به این موارد در زمان خرید توجه فرمایید.

تراکم پارچه قلمکار

پارچه های قلمکار باید تراکم کافی داشته باشند و خیلی نازک نباشد .

رنگ زمینه پارچه قلمکار

زمینه این پارچه ها باید مازو شده (به رنگ نخودی) و یا سفید باشد.

رنگ های به کار رفته در چاپ پارچه قلمکار

در زمان چاپ دستی نقوش روی پارچه باید حتما رنگ سیاه و حداقل 2 رنگ دیگر (سبز، آبی، زرد و قرمز) به کار رفته باشد.

روی پارچه قلمکار کامل و یک دست بودن نقش های چاپ شده

اگر مهر چوبی مورد استفاده برای تولید پارچه ها فرسوده باشد ، امکان دارد روی پارچه بخش هایی از مهر چاپ نشده و یا کم رنگ باشد و بالعکس قسمت هایی بخاطر ریزش ناگهانی رنگ روی پارچه پررنگ شود. درنتیجه دقت در کلیت و جزییات نقوش روی پارچه در زمان خرید توصیه می شود.

جنس پارچه قلمکار

جنس این پارچه ها باید پنبه باشد که غالبا به این جهت از پارچه متقال که نخی است، بیشتر استفاده می کنند.

به کاربردن رنگ های طبیعی در سفره قلمکار

استفاده از رنگ های طبیعی موجب تثبیت بیشتر رنگ روی پارچه ها می شود ولی در صورتی که هنرمند و یا فروشنده اذعان داشت که رنگ استفاده شده، شیمیایی است، از ری اکتیو بودن رنگ مطمئن شوید.(ثبات و شفافیت رنگ های ری اکتیو نسبت به سایر رنگ های شیمیایی قابل قبول تر می باشد)

هماهنگی نقش ها و کاربرد پارچه قلمکار

مثلا تصاویر عشاق و یا منظره های طبیعی و تاریخی برای پارچه قلمکاری که به عنوان رومیزی و یا سفره به کار می رود مناسب نیست .

نظم ریشه تابی حاشیه سفره قلمکار

این پارچه ها را بعد از برش ریشه تابی می کنند تا علاوه بر آسیب ندیدن لبه کار، پارچه دچار نخ کشی نیز نشود. این ریشه تابی ها باید مرتب و به صورت یک شکل و کامل انجام شود.

موارد موثر در ارزش گذاری پارچه قلمکار

در ارزش گذاری پارچه های قلمکاری شده چند مورد حائز اهمیت می باشد.
نوع نقش های کار شده روی پارچه
هر چه نقش های روی پارچه پیچیده تر و پرکارتر باشد، ارزش محصول بیشتر است. مثلا پارچه قلمکاری که نقش نگاره ای با چهره و خطوط دقیق آن چاپ شده است ارزش بیشتری نسبت به پارچه قلمکاری با نقش های ساده و بدون پیچیدگی دارد.
نوآوری در طرح و نقش
هر چه هنرمند در تولید محصول، از نقوش و طرح های جدیدتری استفاده کند و خلاقیت بیشتری در کار خود داشته باشد، اثر نهایی ارزش بیشتری خواهد داشت.
کیفیت چاپ نقش ها
هر چه دقت و ظرافت نقش ها بیشتر باشد، در بالا بردن ارزش اثر تاثیر بیشتری دارد.
امضای هنرمند
اگر هنرمند اثر ، امضا و مهر خود را پشت پارچه بزند، ارزش اثر بیشتر است چون هنرمندان به نامی در این عرصه فعالیت دارند که مهر و امضای هر کدام در ارزش گذاری محصول نهایی موثراست.
منابع از تیتر " مواردی که در زمان خرید پارچه قلمکار باید به آن ها توجه شود : " تا این نقطه : کتاب کارشناسی آثار صنایع دستی از دکتر حسین یاوری، گردآوری و تدوین : مینو فرهمند

روش نگهداری از پارچه قلمکار

اگر تصمیم دارید پارچه قلمکاری را که خریداری کردید عمر زیادی داشته باشد توصیه می کنیم که موارد زیر را مدنظر داشته باشید :
• بهتر است شستشو با دست باشد.
• بهتر است دمای آب از 30 درجه بالاتر نباشد.
• از رنگین شویه و شامپو استفاده کنید و سفید کننده و لکه بر قوی استفاده نکنید.
• از اتو با دمای زیاد هم استفاده نکنید.
• اگر برای خشک شدن جلوی آفتاب می گذارید، نقوش آن پشت به آفتاب قرار بگیرند.
در ادامه بیشتر توضیح می دهیم :


روش شست و شوی پارچه های قلمکار

اگر جنس سفره قلمکار شما خوب باشد (جنس پارچه پنبه‌ای و با رنگ‌های طبیعی)، تنها کافیست به روش زیر پارچه ‌ها را بشویید تا رنگ سفره قلمکار پخش نشودو از بین نرود.
در وهله اول باید توجه کرد که شستن پارچه قلمکار در ماشین لباسشویی اصلاً درست نیست و این پارچه‌ها را باید با دست بشویید.
شستن سفره قلمکار باید به آرامی و بدون چنگ زدن با مواد شوینده مایع باشد تا به بافت پارچه آسیب وارد نشود. به هیچ وجه از مواد شوینده و سفیدکننده قوی استفاده نشود. شامپو، مایع‌ ظرفشویی و رنگین‌ شویه‌ ها موارد مناسبی برای شستشوی پارچه قلمکار می باشند.
برای از بین بردن لکه‌های روغنی یا سرسخت، اسپری لکه ‌بردار بدون کلر یا مخلوط صابون مایع با آب به تمیز کردن پارچه قلمکار کمک می کند. یک پنبه را به محلول آغشته کنید و آن قسمت را بشویید و سریع با سشوار خشک نمایید. ولی همیشه برای اطمینان مقداری از محلول مورد نظر را بر روی بخشی از پارچه قلمکار که در دید نیست امتحان کنید و اگر رنگی پخش نشد برای تمیز کردن کل پارچه آن را به کار ببرید.
بهترین روش شستن سفره قلمکار استفاده از آب سرد و مايع‌ ظرفشويي است. پارچه قلمكار را بايد در آب سرد ۴۰ درجه با مواد شوینده مایع به آرامي و با دست بشوييد.
نکته : اگر از پودر لباس شویی برای شستشوی سفره قلمکار خواستید استفاده نمایید قبل از این که آن را در محلول بگذارید، مطمئن شوید که خرده ‌های صابون کاملا در آب حل شده باشد.

نحوه خشک کردن بعد از شستن پارچه قلمکار

پس از شستن پارچه قلمکار، برای خشک کردن بهتر است آن را بر روی سطح صاف و تمیزی و به پشت، زیر آفتاب پهن کنید تا خشک شود. به این ترتیب چروک نمی‌ شود .البته نباید به مدت طولانی زیرتابش مستقیم نور خورشید باشند. در صورت احتیاج هم، از بخشی که طرح ندارد (پشت پارچه) با حرارت کم و هنگامی که پارچه کمی آبدار است، میتوانید آن را اتو بزنید.
پارچه‌ قلمکار نباید به مدت طولانی در محیط گرم و نمناک قرار بگیرند. بنابراین توصیه می ‌شود اگر در محیط بسته قرار دارند، حتما در بازه ‌های زمانی ۲ تا ۳ ماهه، آن ها را باز کنید و در معرض هوای آزاد قرار بدهید تا از حمله حشرات مضر و پوسیدگی جلوگیری شود.
می دانیم که یکی از زیباترین پارچه‌هايی که می‌توان به عنوان رومیزی و یا حتی پرده استفاده كرد پارچه‌های قلمكاری است. ولی نگهداری و تميزی اين پارچه‌ها احتیاج به دانش و اطلاعات دارد. در این مقاله بهترین راه شستن پارچه‌ قلمکار را بیان نمودیم. به یاد داشته باشید گفتیم پارچه‌های تزئینی را در ماشین لباسشویی نباید انداخت به دلیل اینکه بافت پارچه‌ها ممکن است خراب شود، بنابراين هیچوقت نباید آن‌ها را مثل پارچه‌هاي معمولی بشویید.